Awicenna

Awicenna - Medycyna Sufi Ibn Sina 

Awicenna – po łac. Avicenna; w j. perskim Persian پور سينا Pur-e Sina [ˈpuːr ˈsiːnɑː], w arabskim: Abū ʿAlī al-Ḥusayn ibn ʿAbd Allāh ibn Sīnā lub krótko Ibn Sina ابن سینا po tadżycku: Abu Ali Sino, po hebrajsku: Awen Sena, w nowoperskim: Bu Ali Sina. Uzdrowiciel i lekarz suficki – ur. 980, zm. 1037 roku – perski lekarz, filozof, przyrodnik, alchemik, poeta, mistyk i uczony. Ojciec nowoczesnej medycyny akademickiej. Jego łacińskie nazwisko wywodzi się ze zniekształconego Ibn Sina, pod którym znany był w Persji. Był autorem ponad 450-480 książek z szerokiego zakresu wiedzy, z których wiele traktowało na tematy filozoficzne i medyczne, z których najbardziej znane to Kanon medycyny. 

Awicenna nazywany był często „ojcem nowoczesnej medycyny”, nazwano go też „najsłynniejszym uczonym sufizmu i jednym z najsłynniejszych uczonych wszech czasów wśród wszystkich narodów świata”. Awicenna – Sufi Ibn Sina – kształcił się w Bucharze, służył Sasanidom, a po ich upadku w 999 roku prowadził wędrowny tryb życia charakterystyczny dla sufickich derwiszów i fakirów. Nauki medyczne Awicenny zawierają anatomię i fizjologię człowieka, opisy chorób oraz rozmaite leki fitoterapeutyczne, zielarskie, ale także kompletną diagnostykę z trzech pulsów, znacznie bardziej rozwiniętą niźli wersja znana i popularna na zachodzie, a zaczerpnięta z medycyny chińskiej. 

Sufi Ibn Sina Awicenna

Awicenny „Kanon medyczny”, to dzieło, które w Polsce obowiązywało jako podręcznik medycyny aż do czasu kołłątajowskiej reformy szkolnictwa w 1789 roku! Polska ma zatem sporo z sufizmem i perską i ismaelicką filozofią wspólnego, podobnie jak cała cywilizowana Europa. Choroby dzielono na spowodowane przez gorąco, zimno, wilgoć oraz suchość, a bardziej szczegółowo na ich nadmiary i niedobory oraz kombinacje. Wiele wschodnich źródeł podaje, że jednym z sufickich mistrzów i nauczycieli Awicenny był Sufi Abū Saʿīd Abi’l-Ḵayr (967-1049). Z dorobku Pir Ibn Sina zachowało około 240 książek, z czego ponad 150 dotyczy tematów filozoficznych i metafizycznych, mistyki i ezoteryzmu sufickiego, zaś przynajmniej 40 to dzieła naukowe z dziedziny medycyny!

Awicenna szybko stał się liderem wśród filozofów, a jego myśl filozoficzna i metafizyczna zdominowała kulturę islamu aż do XII wieku, stopniowo ogarniając także swoim wpływem średniowieczną Europę. Myśl Awicenny wykładano w Paryżu od 1210 roku, a sam Awicenna był głównym źródłem filozoficznej inspiracji dla Tomasza z Akwinu w dziedzinach metafizycznych. Jednym z wiecznych tematów rozwijanych przez Awicennę było zagadnienie Bycia, w którym rozróżnia Istotę (Mahiat) od istnienia (Wujud, Łudżud).

W czasach Awicenny istniało prężne sufickie Braterstwo czy Bractwo Czystości, po persku: اخوان‌الصفا‎ akhvãn alsfã, a po arabsku: Ikhwān aṣ-Ṣafāʾ, które skupiało filozofów oraz mistyków sufickich mając siedzibę w Basrze w Iraku. Ikhwān aṣ-Ṣafāʾ wa Khullān al-Wafā wa Ahl al-Ḥamd wa abnāʾ al-Majd, to pełna nazwa owego Bractwa Sufickiego oznaczająca Bractwo Czystości, Lojalnych Przyjaciół, Ludzi Godnych Czci i Synów Chwały. Członkowie Bractwa czystości spotykali się trzy razy w miesiącu księżycowym, pierwszy raz na początku miesiąca, gdy księżyc pojawia się jako wąski sierp, drugi raz około połowy miesiąca czyli w czasie pełni, a trzeci raz pod koniec miesiąca, około 25 dnia miesiąca księżycowego. Pierwsze spotkanie zawierało dużo wykładów nauk metafizycznych, drugie poświęcano zagadnieniom astronomii i astrologii, a trzecie praktykom recytacji i śpiewów mistycznych. Utrzymywano także wielkie zgromadzenia w czasie przesileń i równonocy słonecznych.

Traktaty Bractwa Czystości składają się z 52 dzieł na tematy z zakresu matematyki i geometrii, nauk przyrodniczych, wiedzy psychologicznej oraz teozofii czyli nauki o Bogu i metafizyce. W ramach matematyki były także traktaty o astronomii, muzyce, geografii oraz logice. Bractwo Czystości posiadało cztery wielkie stopnie wtajemniczenia inicjacyjnego, które spotykały się osobno:

1. Al-abrār wa ‘l-ruhamā czyli “pobożni i współczujący” do których można było się przyłączyć już w wieku lat 15.
2. Al-akhyār wa ‘l-fudalā czyli “dobrzy i wspaniali”; dobrzy społecznicy, zwykle dobrzy liderzy swoich wspólnot lokalnych, od około 30 roku życia;
3. Al-fudalā’ al-kirām czyli “wspaniali i godni niczym królowie”, zwykle po 40 roku życia;
4. Al-martabat al-malakiyya czyli “natchnieni jak prorocy i mędrcy”, ludzie jak aniołowie Boży, zwykle najwcześniej po 50 roku życia.

Awicenna urodził się w 980 roku w Afshanah (Afszane) koło Buchary (dziś – Uzbekistan) lub wedle niektórych źródeł w Balch (Afganistan) jako syn perskiego urzędnika podatkowego tamtejszego emira Ibn Mansura z dynastii Samanidów. Awicenna zmarł w 1037 roku pod Hamadanem (Iran). Z tego powodu Awicennie przypisuje się niekiedy narodowość tadżycką, której początki umiejscawia się właśnie w okresie rządów Samanidów. Mający 10 lat Ibn Sina był już biegły w Koranie i w dziełach klasyków arabskich, po czym przez sześć lat studiował prawo, filozofię, nauki przyrodnicze. Zwrócił swoją uwagę na medycynę już w wieku 17 lat i uznał ją za „niezbyt trudną”, jak to określił. Jego problemy metafizyczne pomógł mu rozwiązać filozof Al-Farabi. W wieku lat 18 był już uznanym lekarzem i wezwany został do świadczenia usług samanidzkiemu władcy Nuh Ibn Mansurowi (rządzącemu w latach 976-997), który w podzięce za usługi Ibn Siny pozwolił mu korzystać z biblioteki królewskiej zawierającej wiele rzadkich, a nawet unikatowych książek. Mając do dyspozycji tak bogaty materiał i niezwykle chłonny umysł Awicenna gotów był do napisania swojej pierwszej książki w wieku lat 21.

Sufi Ibn Sina przyszedł na świat z ojca Abdallaha i matki Setare, będących wyznawcami ismailizmu – synkretycznego (z elementami filozofii greckiej) i ezoterycznego (mistycznego) odłamu szyityzmu i sufizmu. Awicenna z urodzenia był więc Tadżykiem, ogólniej Irańczykiem, posługującym się językiem staro-tadżyckim, czyli irańskim językiem dari. W dzieciństwie wraz z matką przeniósł się do Buchary, gdzie zaczął uczęszczać do szkoły. Już jako 10-latek świetnie znał Koran, który recytował z pamięci, przyswoiwszy sobie zarazem podstawy nauk humanistycznych. Następnie poznał „rachunek indyjski”, tj. arytmetykę, dalej retorykę i logikę prawniczą, zaś jako 13-latek zaczął studiować filozofię – Arystotelesa i Porfiriusza – już wtedy przerastając w wiedzy swego nauczyciela Abu Abdallaha an-Natilego.

Ibn Sina zwany na zachodzie Awicenną prowadził badania geologiczne, a zaproponowany przez niego podział minerałów na metale, sole, kamienie, ziemie i kopaliny, choć dziś nieaktualny, był stosowany do początku XVIII wieku. Awicenna w swojej książce „Kanon nauki medycznej. Księga leczenia” przyznał duże znaczenie lecznicze pijawkom: obniżały one ciśnienie oraz pomagały w przypadku niektórych bólów zęba. W cierpieniu pomagało „przystawianie do korzeni zębów pijawek”. Awicenna jako pierwsze źródło dostępne zachodowi opisał żuchwę złożoną z dwóch kości (błąd Hipokratesa i Galena) oraz polecał dokładne, aczkolwiek ostrożne mycie zębów.

Nauki przyrodnicze oraz medycynę poznawał z kolei u Abu Sahl al-Masiha, po czym w wieku 16 lat rozpoczął własną praktykę lekarską. Ponownie przez półtora roku samemu studiował filozofię, nie mogąc jeszcze zrozumieć „Metafizyki” Arystotelesa. Dopiero kupiony przypadkowo komentarz Al-Farabiego „O celach «Metafizyki»” rozjaśnił mu tę dziedzinę wiedzy. Resztę ówczesnych nauk Awicenna poznał już czytając bibliotekę Akademii Chorezmijskiej na dworze emira Buchary, gdzie pracował jako jego medyk. Po podboju tego emiratu przez sunnitów (999), Awicenna – uznany przez nich, jako ismailita, za heretyka – musi jednak uciekać z kraju, coraz to dalej na zachód: do Gurgandżu, Dżardżumu, aż wreszcie opuszczając Chorezm – do Dahistanu i Gurganu.

Dzieła swe zaczął pisać już po opuszczeniu Buchary, pod opieką Mamunidów w Gurgandżu, a później coraz częściej „w drodze”. W Gurganie poznał Awicenna swego najznakomitszego ucznia i biografa – Abu Ubajda al-Dżuzdżaniego (1012). Tam też prowadził niewielkie, domowe studium czy też seminarium, pisząc i dyktując Dżuzdżaniemu kolejne książki (od 1012 do około 1015). Następnie Awicenna, jako słynny lekarz i sufi, wybrał się do Raj k. Teheranu, do królowej Sajidy, by uleczyć z melancholii jej syna (1015). Dalej udał się do Dżabalu w Medii, po czym do Hamadanu uleczyć z nieszczęśliwej miłości księcia Szamsa (około 1017). Szams w podzięce mianował Awicennę wezyrem (1018). W Hamadanie filozof prowadził swe nowe, drugie seminarium i kontynuował twórczość.

Awicenna po śmierci Szamsa (1020), został przez jego syna uznany za szpiega i za rzekome spiskowanie z księciem Isfahanu, bezpodstawnie wtrącony do więzienia. Kilka miesięcy później tenże Ali ad-Daule z Isfahanu uwolnił go i podporządkował sobie zarazem księcia Hamadanu. Awicenna, z racji coraz większych trudności w Hamadanie, w końcu uciekł do Isfahanu (1023), przebrany za derwisza. W Isfahanie założył trzecie seminarium (czwartkowe), rozwinął swoją twórczość, oraz wybudował obserwatorium astronomiczne i przez 8 lat prowadził w nim badania kosmosu (około 1026-1033). Około 1035 Awicenna zapadł jednak na kolkę (chorobę wątroby) i mimo krótkiego wyzdrowienia (1036), zmarł w roku następnym podczas nowej wyprawy na Hamadan. Pochowano go w grobowcu pod tym miastem, od strony Mekki.

Awicenna świat pojmował teocentrycznie, jednak inaczej niż chrześcijanie czy judaiści. Świat był stworzony z myśli bożej, a nie z woli bożej. Świat także był stworzony z materii, a nie z nicości (ex nihilo). Świat także był wieczny. Niektórym wydaje się, że Awicenna zaczerpnął to z Arystotelesa, jednak poglądy takie znane są z początków tradycji sufickiej. Porządek świata rozumiał po neoplatońsku. Nie powstał on od razu i nie został stworzony cały bezpośrednio przez Boga. Bóg wedle Awicenny jest jednością, a z jedności tylko jedność może powstać. W takim razie kolejne rzeczy powstać mogły tylko dzięki dalszym aktom tworzenia. Najpierw powstał najwyższy intelekt, następnie inteligencje niższe (sfery niebieskie), potem najniższe (intelekt czynny człowieka) i na końcu formy rzeczy materialnych.

Jako filozof trzyma się Awicenna Arystotelesa, neoplatoników i Alfarabiego; stosunek wiary do filozofii w ten sposób wyjaśnia: wiara i filozofia mają tęż samą treść, filozofia jest wiarą w doktrynie, wiara jest filozofią w obrazach; prorocy toż samo objawili, co potem wypowiedzieli filozofowie, tylko w sposób niejasny, obrazowy, bez dowodów. Badania filozoficzne rozpoczyna Awicenna od analizy pojęć możliwości, rzeczywistości i konieczności, stąd dochodzi do pojęcia o jednej absolutnej istocie. Bóg jest odwieczny, lecz i materia, podług Awicenny, jest odwieczna. Bóg jest odwieczny jako przyczyna świata a świat jest odwieczny jako jego dzieło. W swoim systemie wszechświata mówi Awicenna, idąc za doktryną neoplatońską i Alfarabim, o pierwotnym rozumie, o duszy najwyższej sfery świata i o emanacjach aż do najniższych sfer; dusza jest pierwiastkiem kształtującym i najwyższą doskonałością ciała organicznego. Dusza zwierzęca ginie razem z ciałem, dusza zaś ludzka ma swój byt samoistny, jest pośrednim ogniwem między światem zmysłowym i nadzmysłowym.

Awicenna jako filozof i mistyk odrzuca wiarę w zmartwychwstanie umarłych; podług niego jest ono prawdą i nieprawdą, to jest należy je pojmować obrazowo; lud powinien w nie wierzyć, gdyż inaczej nie zdoła pojąć nieśmiertelności. Po śmierci ciała dusza posiada istnienie pozacielesne i jest albo szczęśliwą albo nieszczęśliwą; jest szczęśliwą w doskonałym poznaniu Boga i swej własnej istoty, gdyż najwyższe szczęście polega na najwyższej działalności a najwyższą działalnością jest najwyższe poznanie; jest zaś nieszczęśliwą, jeśli nie może się wznieść do najwyższej działalności. Dla tych zaś dusz, które miały dążenia szlachetne, lecz nie utrzymały się w czystości i niewinności, istnieje miejsce oczyszczenia, gdzie przygotowują się do wyższego życia. Awicenna zwalcza doktrynę o preegzystencji i przechodzeniu dusz.

Sufi Awicenna wierzył także w ogół, w społeczeństwo. Jednostki miały niesamodzielną rolę. Nawet Bóg nie dosięgał już materialnych jednostek, tylko kończy się na ogółach. Dlatego mógł On rządzić jedynie losami gatunków, a jednostkowymi rzeczami tylko o tyle, o ile ich los wpływał na los ich gatunków, lub podlegały ogólnym prawom. Awicenna rozwinął odmianę dowodu kosmologicznego. Według Awicenny niektóre rzeczy istnieją i te co istnieją muszą mieć swą przyczynę. Jednak ten ciąg przyczyn jest skończony. Istnieje przyczyna, która jest przyczyną wszystkiego, a sama nie ma przyczyny. Jest to Bóg, Allah. Według Awicenny Bóg jest bytem koniecznym.

O ile na gruncie nauk ścisłych i przyrodniczych Awicenna był racjonalistą i empirykiem, o tyle jego metafizyka wyrasta z tradycji neoplatonizmu, w świecie irańskim kwitnącej na długo przed pojawieniem się w nim islamu, w krzewiących się tu misteriach gnostycznych, z których najważniejszą, chociaż nie jedyną był manicheizm. W prądach intelektualnych pierwszych wieków islamu doszło do syntezy koncepcji neoplatońskich z perypatetyzmem.

Sufi Awicenna jest w dużej mierze kontynuatorem myśli filozoficznej Abu Nasra Mohammada Farabiego (872–950), lecz jak zauważa M. Mahdi (Encyclopaedia Iranica, „Avicenna” I), podczas gdy Naser Farabi na tematy związane z duchowością wypowiadał się jedynie w kategoriach ogólnych, unikając bezpośrednich nawiązań do islamu, system Awicenny wkracza w sferę takich zagadnień szczegółowych jak objawienie jako forma poznania, fenomen proroctwa, prawo boskie i formy doświadczenia mistycznego. Odstępstwa od czystej filozofii na rzecz prób godzenia jej z religią i mistyką przyczyniły Awicennie krytyków wśród kontynuatorów szkoły al-Farabi, równocześnie sprawiając, że jego teorie zyskały wielką popularność na Wschodzie i wpłynęły na rozwój teologii muzułmańskiej oraz mistyki sufickiej.

Twórczość Awicenny należy do najrozleglejszych w nauce, przypomina szerokością zakresu przedmiotowego dzieła Arystotelesa, a nadto obejmuje pisma mistyczne i twórczość czysto literacką, w tym zwłaszcza poezje. Z tych około 450 jego dzieł z których lepiej jest znanych około 200 dzieł – z których co najmniej kilka nosi charakter encyklopedyczny – większość ksiąg naukowych napisana została po arabsku, większość zaś mistycznych i poetyckich po persku. Księga wiedzy nosi tytuł godny dzieła najwybitniejszego uczonego ówczesnego świata.

Inspiracją dla Awicenny był Arystoteles, którego Metafizykę znał na pamięć zgodnie z erudycyjnymi wymogami swego środowiska. Nie był jednak typowym arabskim erudytą, który kwiecistym językiem odtwarza poglądy poprzedników. Awicenna posługiwał się tonem nadzwyczaj rzeczowym w porównaniu z innymi współczesnymi mu myślicielami , przyjmując wiele tez Arystotelesa, ale jednocześnie ufając własnej intuicji i sposobowi myślenia. Z trzech potężnych bloków – logiki, metafizyki i fizyki – perski uczony stworzył konstrukcję obejmującą całą ludzką wiedzę.

Do ważniejszych dzieł Awicenny należą:

* Al-Kanun fi at-tibb – “Kanon medycyny”; kompedium ówczesnej wiedzy medycznej i uzdrawiania; średniowieczny medyk mógł tu znaleźć anatomię i fizjologię poszczególnych narządów człowieka, opisy chorób, omówienie znanych wówczas leków prostych (simplicia) i złożonych (composita), także trucizn; ta księga “reguł”, “kanonów” medycznych zawiera całą ówczesną wiedzę medyczną według koncepcji Galenowskich, a jako summa wiedzy “opracowanie komplementarne” usunęła na drugi plan oryginalne dzieła Galena;

* Kitab Asz-Szifa – “Księga uzdrowienia”, leczenie duszy z ignorancji, źródło wiedzy o psychice, dzieło filozoficzne dotyczące logiki, fizyki, matematyki i metafizyki, zwane potocznie „Szifą”, bądź też “Księgą Alego” – gdyż dedykował ją ad-Daulowi – a będącą wielką encyklopedią nauk, właśnie „lekarstwem” na wszelkie wątpliwości umysłu;

* Kitab An-Nadżat – “Księga wybawienia”; rodzaj podręcznika czy skryptu dla studentów – stąd owo „wybawienie” początkujących;

* Ujun al-hikma – “Źródło mądrości”;

* Kitab Danisz-name – “Księga wiedzy” (wydanie polskie 1974), encyklopedia podręczna, napisana w języku perskim, też dla Alego – gdyż książę nie poradził sobie z arabskim słownictwem „Szify” – a będącą pierwszym scholastycznym dziełem naukowym po persku;

* Kitab Al-Iszarat wa-at-tanbihat – “Księga wyjaśnień i uwag”, rodzaj suplementu do „Szify”, także w układzie encyklopedycznym, tym razem jednak dla najlepiej wykształconych w filozofii.

* Ketāb al-Mašreqīyīn – “Księga Wschodniości”, zbiór mądrości wschodnich, napisany około 1027/28 roku;

* Ketāb al-enṣāf – “Księga sprawiedliwego osądu”, napisana około 1918/19 roku; 

Awicenna - Kanon Medycyny

Kanon medycyny Awicenny 

Medyczne dzieło Sufi Ibn Sina składa się z pięciu ksiąg zajmujących zwykle pięć lat studiów. Kanon medyczny poruszał zagadnienie roślin leczniczych czyli ziołolecznictwa. Wymienia się ich około 800. Awicenna okazał się absolutnym mistrzem w wielu dziedzinach medycznych. Był pierwszym medykiem, który wprowadził dla ludzi zachodu wschodnią technikę masażu, nastawianie złamanych kończyn, opisał wrzody żołądka, opisał różnicę między zapaleniem opon mózgowych a chorobami mózgu. Przekazał podstawy dietetyki, wprowadził znane z ajurwedy diety owocowe, rozwinął metody destylacji olejków aromatycznych. Kładł wielki nacisk na psychikę człowieka. Świat arabski nadał mu zaszczytny tytuł Dowodu Prawdy. Współczesnych zachwycał wiedzą, skromnością i brakiem zainteresowania dla dóbr materialnych. Jego mottem życiowym było: „Ten, co wie, że wie – jego słuchajcie. Ten, co wie, że nie wie -jego pouczcie. Ten, co nie wie, że wie – jego obudźcie. Ten, co nie wie, że nie wie – zostawcie go samemu sobie”.

* Księga I poświęcona jest teorii medycyny i zajmuje się anatomią, fizjologią, nauką o przyczynach chorób i o samych chorobach.
* Księga II traktuje o lekach i sposobach ich stosowania.
* Księga III obejmuje sprawy związane z rozpoznawaniem i leczeniem konkretnych chorób: zapalenia opłucnej, płuc, chorób oczu, uszu, krtani.
* Księga IV poświęcona jest problemom chirurgicznym, chorobom zakaźnym, traktuje o ranach, ospie i kosmetyce.
* Księga V zawiera opis trucizn i odtrutek.

Awicenna najbardziej rozbudował korpus medyczny, jako „Kanon medycyny” (Kanun fi-t-tibb), który pisał z przerwami prawie 20 lat. Podręcznik ten był niezwykle nowoczesny, wręcz rewolucyjny, przetłumaczony więc na łacinę służył na uniwersytetach europejskich jeszcze w XVIII wieku. Kanon medycyny (Tib konunlari; Kanun fi’t-tibb; łac. Canon medicinae) – dzieło Ibn Siny, zwanego Awicenną to przyjęty europejski tytuł to Canon medicinae, który to Kanon składał się pięciu ksiąg. Każda księga dzieliła się na traktaty a te na rozdziały. Zagadnienia dotyczące ćwiczeń fizycznych i ich zastosowanie zostały przedstawiony w księdze I.

Kanon medycyny Awicenny był używany jako podręcznik w uczelniach medycznych do schyłku wieku osiemnastego. Mistrzem w zakresie nauk lekarskich był dla Awicenny wielki Claudius Galenus, czyli Galen, od którego wziął też w ogóle koncepcję filozofii przyrody. Na Zachodzie wspomina się pięć przetłumaczonych na łacinę ksiąg medycznych kanonu, jednak perska tradycja suficka mówi o osiemnastu księgach medycznych Awicenny. To, co nie mieściło się łacinnikom na zachodzie w głowach pozostało na wschodzie wśród sufich.

W obszarze filozofii praktycznej powstało szereg drobniejszych rozpraw i pism Awicenny, by wymienić choćby „Niewinność i przewinienie”, czy uważaną za zaginioną obecnie „Księgę sprawiedliwości”. Wspomnieć trzeba monografie podręcznikowe Awicenny, czyli jego scholastyczne kompendia do innych dziedzin wiedzy: do nauki astronomii z „Almagestu” Ptolemeusza, oraz do nauki „Elementów” Euklidesa. Z nauk humanistycznych natomiast najważniejszą książką Awicenny jest „Język Arabów” (Lisan al-Arab), czyli gramatyka arabska, dzieło niestety niedokończone. 

Wpływ na filozofię 

Awicenna wywarł wielki wpływ na średniowieczną filozofię europejską. Przejął wiele od Arystotelesa i z neoplatonizmu, stworzył jednak oryginalny system filozoficzny charakterystyczny dla intelektualne sufizmu. Za podstawowe elementy bytu uznał Istotę (Zat, Dhat) i różne od niej istnienie. Stwierdził, że tylko w Bogu zachodzi ich absolutna tożsamość i wyłącznie Jemu przysługuje istnienie konieczne, pozostałym bytom zaś jedynie możliwe. Świat uważał za twór Bożej myśli, a nie woli (jak w filozofii chrześcijańskiej) – stworzony odwiecznie z wiecznej materii stanowił kolejny wypływ w procesie emanacji, zapoczątkowanej pojawieniem się czystej Inteligencji poznającej Boga. Dziełem emanacji był również nieśmiertelny intelekt, który Awicenna dzielił na czynny: ponadjednostkowy i udzielany człowiekowi, oraz bierny: możnościowy, będący jego jednostkową władzą i zapewniający nieśmiertelność duszy. Tę ostatnią traktował jako substancję duchową, a jej związek z ciałem jako przypadłościowy. W poznaniu główną rolę przyznał intelektowi czynnemu, oświetlającemu wrażenia zebrane przez intelekt bierny lub działającemu bezpośrednio w przypadku mistycznej iluminacji, duchowego oświecenia.

Filozoficzna myśl Sufi Ibn Sina czyli Awicenny jest w dużej mierze grecka (europejska), natomiast jego duchowość i mistyka łączy wpływy muzułmańskie i starożytno-perskie, jest zatem szyicko-zoroastryjska. O ile wpływu greckiej filozofii na swój system Awicenna nie krył – gdyż zarówno Platon, jak i Arystoteles, byli wysoko cenieni w kulturze islamskiej – o tyle swój ismailityzm, a zwłaszcza sympatie zaratusztriańskie Awicenna starannie skrywał. Główne źródła jego filozofii są następujące: „Metafizyka” i „Organon” Arystotelesa, komentarz do „Metafizyki” Al-Farabiego, „Izagoga” Porfiriusza, tzw. „Teologia Arystotelesa” (myśl Plotyna), dzieła Platona, „Księga o przyczynach / Liber de causis” (myśl Proklosa) i literatura tzw. neoplatonizmu ismailickiego. Jak widać, podobnie jak neoplatonicy greccy, Awicenna w swych poglądach łączył Arystotelesa i Platona. Wrodzony analityzm, a także dbałość o jasne i przejrzyste wyrażanie myśli powodują, że wykład Awicenny jest niemalże współczesny, a owo połączenie filozofii i mistyki czy ezoteryzmu wyjątkowo trafne i rzetelne.

Antropologia Awicenny jednoznacznie wynika z jego koncepcji bytu i wizji kosmogonicznej, gdzie Bóg (Pierwsza Przyczyna, Byt Konieczny), jedyny i niepodzielny, powołuje do istnienia świat Bytów Możliwych, poprzez akt samopoznania emanując z siebie jednostkowy byt duchowy (Pierwszy Intelekt, Aql awwal), który daje początek szeregowi kolejnych bytów. W systemie Awicenny ciąg emanacji boskich, z których każda dla poprzedniej jest skutkiem, a dla następnej – przyczyną, obejmuje, podobnie jak u Farabiego i w filozofii isma’ilickiej, dziesięć kolejnych Intelektów/Archaniołów, aż po Intelekt Czynny (Aql fa‘al) – właściwego stwórcę świata doczesnego. Hierarchia tych bytów duchowych określa strukturę kosmosu – jego sfer niebieskich i rządzących nimi planet, wyznacza też pozycję człowieka w ramach świata stworzonego. W miarę jak duchowy pierwiastek boski w procesie emanacyjnym schodzi coraz niżej, stopniowo ulega on osłabieniu. Dziesiąty Intelekt nie wytwarza już kolejnego, lecz eksploduje mnogością drobnych duchowych bytów – dusz ludzkich, które zmieszane zostają z materią, cieniem powstającym w miarę wyczerpywania się ducha utożsamianego ze światłem. Tak więc człowiek, związany bezpośrednim pokrewieństwem z Intelektem Czynnym, którego pochodną jest ludzka dusza rozumna, stanowi przedłużenie ciągu emanacji boskich. Równocześnie dwie jego inne dusze – wegetatywna i zwierzęca – wiążą go ze światem przyrody, ciało zaś całkowicie należy do sfery materii. Jak sam Awicenna zaznacza w prologu do swojej Opowieści o ptakach, człowiek sytuuje się pomiędzy zwierzęciem a aniołem. Jednak inaczej niż zwierzę i anioł, którym przypisano stałe miejsca w hierarchii bytów, człowiek ma zdolność doskonalenia się pozwalającą mu poruszać się po drabinie emanacyjnej w kierunku wstępującym, aż do źródeł swego pochodzenia.

Awicennę Arabowie nazywają tytułem Szeik-el-Rais, Ojciec lekarzy, Mistrz lekarzy. Ojczyzną jego jest Afszenah w Bucharii; ojciec jego był poborcą podatków. Szczegóły życia sam Awicenna podał w swojej autobiografii. Bardzo wcześnie rozwinął się umysłowo, już w dziesiątym roku życia rozumiał Koran i wszystkie do Koranu objaśnienia, znał arytmetykę i algebrę, potem pracował nad wstępem Porfiriusza do kategoryj Arystotelesa, nad dziełami Euklidesa i Ptolemeusza; uczył się także prawa. Następnie udał się do Bagdadu, aby tam poświęcić się medycynie i filozofii natury. Do zrozumienia logiki i metafizyki Arystotelesa pomogły mu objaśnienia filozofa Alfarabiego (zm. około 950 roku).

Ilekroć Sufi Ibn Sina nie mógł rozwikłać jakiejś kwestii trudniejszej, udawał się do meczetu i prosił Stwórcę o udzielenie mu światła i rozjaśnienie umysłu. W 13 roku życia rozpoczął naukę medycyny, a w 18 roku życia słynął już ze swej uczoności; w 20 roku napisał encyklopedię, w której traktuje o wszystkich naukach oprócz matematyki. W 22 roku rozpoczął swoje wędrówki, najpierw udał się do stolicy Chowarezmii, potem przez dziewięć miesięcy objeżdżał Azję Środkową, w Dżordżanie (w okolicy Morza Kaspijskiego) miewał odczyty o logice, o Almageście Ptolemeusza. Stąd udał się do Iraku. Ostatnie 14 lat życia spędził w Hamadanie. Główne jego dzieło medyczne, znane na Zachodzie pod nazwą Canon medicinae, przetłumaczone zostało na hebrajski i trzykrotnie na łacinę. Awicennę poczytywano za wyrocznię, podług jego Kanonu wykładano w szkołach, lecz najlepsze w nim rzeczy zaczerpnięte są z Galena. 

Awicenna - Kanon Medycyny

Złote myśli Sufi Ibn Sina

Źródło: Kanon medycyny:

- Lekarz ignorant jest adiutantem śmierci.

- Miłość określana jest jako dręczące rojenie natury melancholijnej, które rodzi się wskutek ustawicznego rozmyślania o licu, gestach i obyczajach osoby przeciwnej płci. Remedium na to jest połączenie dwojga kochanków węzłem małżeńskim, i choroba minie.

- Nie ma chorób nieuleczalnych – brak tylko dobrej woli. Nie ma bezwartościowych ziół – brak tylko wiedzy.

- Zdrowie fizyczne i stan psychiczny człowieka są ze sobą ściśle powiązane.

Źródło: Sirat al-shaykh al-ra’is, tłum. Stefan Weinfeld:

- Nie sypiałem przez całe noce, nie spoczywałem całe dnie i nie zajmowałem się niczym oprócz pracy umysłowej. Jeśli morzył mnie sen lub dawało się we znaki zmęczenie, wypijałem szklankę czystego wina, aby przywróciło głowie świeżość i ciału siły, potem zaś brałem się do czytania i pisania. Jeśli zaś później zasypiałem na chwilę, to we śnie stykałem się z tymi samymi problemami naukowymi – i często zdarzało się, że we śnie opadała zasłona skrywająca przede mną trudne problemy i udawało mi się je rozwiązać. Tak pracowałem, dopóki nie opanowałem podstaw nauki i nie odsłoniły się przede mną jej tajemnice. (Opis: fragment autobiografii).

Źródło: Księga wiedzy:

- Przeto odrębność człowieka polega na pojmowaniu i osądzaniu idei ogólnych i wyciąganiu rzeczy nieznanych z nauk i sztuk. To wszystko jest w mocy jednej duszy.

- Ten co wie, że wie – tego słuchajcie,
ten co wie, że nie wie – tego pouczcie,
ten co nie wie, że wie – tego obudźcie,
ten co nie wie, że nie wie – tego zostawcie samego sobie.

- Ulepszać duszę nauką, aby posuwać się przed siebie i pozostawić wszystko, albowiem dusza jest domem wszystkiego. Zaiste dusza jest naczyniem, zaś nauka – kagankiem, a mądrość ludzka – oliwą.

- Wyróżniamy pięć podstawowych gałęzi wiedzy, a mianowicie: logikę, która w naukach daje równowagę; fizykę, która obejmuje rzeczy postrzegane zmysłami w ruchu i zmianie; astronomię badającą podstawy świata, ruchy niebios i gwiazd, albowiem zostało udowodnione, że należy poznać istotę tych ruchów; muzykę, by wskazać przyczyny harmonii i dysharmonii dźwięków i zasady kompozycji; oraz naukę o tym, co jest poza naturą – czyli metafizykę.

Źródło: Stefan Weinfeld, Awicenna, Warszawa 1985:

- Szerokość życia jest ważniejsza niż długość życia.

- Szlachetna dusza
nie skala się sześcioma poniżającymi cechami:
zazdrością, podłością i kłamstwem,
satysfakcją z cudzej biedy, słabości i bólu.
Jeśliś bogaty, wyciągnij rękę do przyjaciół,
wesprzyj ich pieniędzmi i jadłem.
Jeśli zaś sam cierpisz biedę,
skrywaj swą tajemnicę, choćby ci twarz z bólu zżółkła.

Z czeluści ziemi czarnej do szczytu na planecie
Trudności wszystkie rozwiązałem we wszechświecie.
Zawiłej sprawy czy zagadki pęta zdjąłem.
Rozsupłać węzła śmierci nie zdołałem przecie.

Opis: fragment wiersza, tłum.A. Zajączkowski.

Znane są liczne przydomki Awicenny: asz-Szejch ar-Rais “Książę Filozofów”, Hudżdżat al-Hakk “Dowód Prawdy”, Szaraf al-Mulk “Sława Królestwa”, al-Muallim ath-Thani “Drugi Nauczyciel” (po Arystotelesie), oraz Kanuni “Kanonista” – czyli autor „Kanonu medycyny”, łac. schol. Medicorum Princeps “Książę Lekarzy”.

Wiedzę ezoteryczną, czyli suficką mistykę Awicenny reprezentują takie jego wielkie dzieła jak: „Księga początku i powrotu”, „Księga powrotu” – inne od wcześniejszego dziełko eschatologiczne dla królowej Sajidy, „Traktat o ptakach”, czy wreszcie najważniejsze jego dzieło w tym zakresie – „Żyjący Syn Czuwającego” (Hajj Ibn Jakhzan). Prócz tego mistyczne są w dużej części czterowiersze (rubajjaty) Awicenny, oraz jeden jego dłuższy wiersz (gazel) „O winie”, chodzi w nim o „wino mistyczne” – jak w sensie Ewangelii św. Jana. W sumie zachowało się kilkadziesiąt jego perskich rubajjatów i kilka gazelów (w tym także gazel medyczny i poetyckie moralitety).

Po arabsku Awicenna pisał poematy (kasydy), m.in. mistyczną kasydę „O duszy”, poemat więzienny z Hamadanu, oraz trzy swe kasydy lingwistyczne. Na osobną uwagę zasługuje natomiast „Żywot Awicenny” – w części I jest to autobiografia filozofa do roku 1012, którą ten podyktował Dżuzdżaniemu po persku. Po śmierci Awicenny (1037), Dżuzdżani z własnych wspomnień uzupełnił resztę jego życiorysu, przy czym I część przełożył i całość zredagował po arabsku, a nadto uzupełnił ją po persku i zamieścił jako wstęp do „Księgi wiedzy”. Autoryzowana przez Awicennę jest więc tylko owa I część jego „Żywotu”, napisana w języku perskim.

Metafizyka Awicenny

W rozumieniu Sufi Ibn Sina metafizyka (ma wara t-tabia = gr. ta meta ta physika, perskie: birūn äz tabi‘at), stanowi pierwszą i najwyższą z nauk spekulatywnych, wśród których kolejnymi są także matematyka, astronomia, muzyka, fizyka czyli nauka o przyrodzie, oraz logika. Metafizyka jest nauką o tym wszystkim, co poza (gr. meta) przyrodą (physika). Awicenna dosłownie zinterpretował tytuł traktatu Stagiryty. W metafizyce najważniejszą częścią jest nauka o Bogu, czyli teologia, zwana także nauką o wszechmocy Bożej (teodyceą). W hierarchii nauk naturalnych (‘ilm al-abdani), to ona stoi najwyżej. W dydaktyce jednak, pierwszą z nauk (propedeutyką) jest logika, następnie fizyka, po niej metafizyka, w niej zaś wykład teologiczny następuje na końcu. W mądrości (hikmat), ponad naukami naturalnymi znajduje się wszakże jeszcze nauka duchowa – wiedza mistyczna (‘ilm al-adjani), dostępna dopiero dla tych, którzy pojmą wiedzę od niej niższą. Przystępniejsza wersja metafizyki Awiceniańskiej znajduje się w jego dziele perskim – „Danisz-name” (Księga wiedzy).

Przedmiotem metafizyki jest byt jako byt, sam byt, byt cały (MKW 2, s. 81), w opozycji np. do bytu matematycznego, czy bytu naturalnego. Ten byt dzieli się na dwa porządki, czy też nadrodzaje bytu: substancje i przypadłości. Odmiany substancji są cztery: inteligencja, dusza, forma, materia oraz połączenie formy z materią czyli ciało (MKW 3, s. 83). Są dwa podrodzaje ciał: ciało duchowe (sferyczne) i ciało fizyczne (kosmiczne). Tak też należy rozumieć substancjalną formę i materię. Odmiany przypadłości z kolei są dwie: pierwsza obejmuje dwie kategorie – ilości i jakości, druga – siedem pozostałych (MKW 14, s. 93-94). W katalogu przyjmowanych kategorii Awicenna w zupełności zgadza się z Arystotelesem. Substancjom przysługuje bytowanie podmiotowe – istnienie (anniya), przypadłościom natomiast bytowanie akcydentalne, zapodmiotowane (wudżut), czyli bycie-w-podmiocie lub bycie-dzięki-podmiotowi.

W substancjach istnienie jest więc istotowe, a w przypadłościach nie (MKW 16, s. 100; 22, s. 115). Awicenna jednak termin anniya stosuje również na określenie wszelkiego bytowania, z dodaniem wówczas odpowiedniego określnika. Filozof ten odróżnia trzy typy istot: istotę możliwą, ale nie aktualizowaną (mahiya, łac. guidditas), istotę możliwą aktualizowaną czyli możnościową (łac. haecceitas), oraz istotę zaktualizowaną czyli jednostkową (łac. essentia). Także tutaj termin mahiya stosuje z odpowiednimi dookreśleniami. Pozostaje jeszcze pytanie czym dla Awicenny jest Bóg, jaki zatem ma On u niego status ontyczny? Otóż Bóg nie jest dlań bytem – jest Ponad-bytem, nie jest więc On też substancją, gdyż jest ponad nią (MKW 30, s. 127). Samo słowo „Byt” na określenie Boga nie wystarcza. W swej teologii filozoficznej Awicenna nazywa Go więc najczęściej Bytem Koniecznym (wadżib) lub Jednem. Droga poznania tego Bytu Koniecznego prowadzi jednak nie przez umysł (akl), lecz wyłącznie przez duszę (nafs), czyli jej serce. Poucza o tym następujący czterowiersz Awicenny:

Choć myśli me już wiele bezdroży przebyły,
Nie pojęły ni włoska, chociaż włos dzieliły.
Słońc tysięcy w mym sercu światła zaiskrzyły,
Choć ni ziarnka dróg wiedzy myśli nie zgłębiły.
(przeł. Adam Królikowski)

Ważniejsi kontynuatorzy Awicenny: Abu Ubajd al-Dżuzdżani (Sorsanus), Omar Chajjam, Shihab ad-Din as-Suhrawardi, Abu Bakr Ibn Tufajl (Abubacer), Szihaboddin Jahja, Mulla Sadra Szirazi, Szams al-Din Szahrazuri; a w scholastyce łacińskiej: Wilhelm z Owernii, Robert Grosseteste, Jan Duns Szkot.

Literatura:

- Awicenna, Czterowiersze /8 utworów/, przeł. i oprac. A. Zajączkowski, „Przegląd Orientalistyczny”, nr 4, 1952, s. 34-55 (z tekstem tadżyckim);
– Awicenna – Abu Ali Ibn Sina, red. A. Zajączkowski, PWN, Warszawa 1953.
– S. Swieżawski, Awicenny filozoficzna teoria człowieka (w:) Rozprawy logiczne. Księga pamiątkowa ku czci profesora Kazimierza Ajdukiewicza, red. T. Kotarbiński, I. Dąmbska i in., PWN, Warszawa 1964, s. 205-220.
– A. Mrożek, Awicenna (w:) taż, Średniowieczna filozofia arabska, PWN, Warszawa 1967, s. 103-135.
– Awicenna (Abu Ali Ibn Sina), Metafizyka, ze zbioru pt. „Księga Wiedzy”, przeł. zesp., oprac. M. Gogacz, ATK, Warszawa 1973;
– Awicenna, Księga Wiedzy, przeł. i oprac. B. Składanek, PWN, Warszawa 1974;
– Abu Ali Ibn Sina i Abu Ubajd Dżuzdżani, Opisanie żywota Awicenny, przeł. i oprac. B. Majewska, „Przegląd Orientalistyczny”, nr 4, 1980, s. 347-356;
– Abu Ali Ibn Sina – Awicenna, Poezje perskie /21 czterowierszy i 2 gazele/, przeł. i oprac. B. Majewska, „Przegląd Orientalistyczny”, nr 4, 1980, s. 335-340.
– Awicenna i średniowieczna filozofia arabska, red. A. Aduszkiewicz, M. Gogacz, ATK, Warszawa 1982.
– S. Weinfeld, Awicenna, KAW, Warszawa 1985.
– H. Corbin, Historia filozofii muzułmańskiej, przeł. K. Pachniak, Dialog, Warszawa 2005.
– M. Gogacz, O konieczności studiowania „Metafizyki” Awicenny (w:) Awicenna, Metafizyka, op. cit., cz. 1, s. 5-67. 

Intensywne programy z zakresu podstaw tradycyjnej medycyny sufickiej, z naciskiem na duchową sztukę uzdrawiania oraz znajomość receptur zielarskich prowadzi w Polsce od 1982 roku mistrz suficki, Pir-ul-Mulk Ofiel Chishty… 

……………………………………..