Sufi qawwali ghazal i poezja urdu

Poezja urdu, ghazal i qawwali - w praktykach sufickich 

Qawwali, ghazal i ogólnie suficka poezja mistyczna perska oraz w urdu to poszukiwane przez wielu praktykujących sufizm tematy. Tysiące ludzi w Polsce jest zainteresowanych śpiewami, poezją, muzyką i tańcami sufickimi z obszaru Indii i Pakistanu, w tym Kaszmiru. Niewiele jest o tym jak dotąd w języku polskim. Poezja urdu - to poezja pisana w języku urdu, którym mówi się głównie w Indiach i Pakistanie. Qawwali to rodzaj muzyki kultywowanej początkowo tylko w zamkniętych kręgach sufickich, z czasem przybierającej na popularności w Indii i Pakistanie. Ghazal (spolszczone: gazele) to rodzaj poezji wywodzącej się z Arabii, która swój rozkwit zawdzięcza Iranowi, dawnej Persji. Język urdu liczy jedynie około 400 lat, chociaż poczatki sięgają nawet 700-800 lat, stąd w twórczości poetyckiej w urdu rozróżnia się tylko dwa okresy:

* dawny

* współczesny, który obejmuje zaledwie XX wiek i czasy obecne. 

Poezja urdu reprezentuje tradycyjną strukturę gazel (ghazal). 

Qawwali - Warsztat dla sufickich artystów w Ajmer - Indie

Urdu - اردو urdū - to język indoeuropejski z grupy indoaryjskiej używany obecnie jako natywny przez ponad 70 milionów ludzi na subkontynencie indyjskim (głównie: Indie i Pakistan) i przez przynajmniej ponad milion osób zamieszkujących poza Azją. Urdu i hindi są językami niemal identycznymi pod względem struktury gramatycznej i podstawowego słownictwa (w tej warstwie, tj. języka potocznego, określane często jako hindustani), natomiast występują między nimi znaczne różnice leksykalne (urdu czerpie zapożyczenia z języka perskiego i arabskiego, natomiast hindi – z sanskrytu), oraz inny system pisma – hindi posługuje się indyjskim alfabetem dewanagari. Różnice te powodują, że na poziomie np. wykładu naukowego języki te stają się wzajemnie niezrozumiałe i wymagają tłumaczenia. W urdu napisana jest ogromna ilość literatury sufickiej i ogólnie mistycznej, misteryjnej. Większość klasycznych dzieł arabskich oraz perskich została przetłumaczona na język urdu. Język urdu jest czymś w rodzaju linga franca dla muzułmanów i sufizmu w Azji Południowej, chociaż wcześniej rolę tę pełnił język perski (dari). Także wielkie dzieła wschodniej astrologii napisane są w urdu, wszystko bowiem co odkryli astrolodzy i astronomowie dawnej Arabii oraz Persji przetłumaczone zostało na urdu, z dodatkiem wielu nowych dzieł własnych. 

Początki języka urdu datowane są na XII-XIII wiek, rozwinął się wśród Desi (islamskich neofitów) oraz wśród wojowników pojmanych przez muzułmanów podbijających pod wodzą Mahmuda z Ghazni Półwysep Indyjski. Słowo urdu jest skrótem perskiego określenia zaban-e-ordu, czyli "język wojskowy", od tureckiego słowa ordu "armia, obóz wojskowy" (notabene ten sam źródłosłów mają polskie słowa "horda" lub "ordyniec"). Słownictwo języka urdu zawiera wiele zapożyczeń z języka arabskiego, perskiego, tureckiego oraz paszto. Od końca XVI wieku język urdu stosuje zapis w zmodyfikowanym alfabecie arabskim, z dodatkowymi literami i znakami diakrytycznymi dla dźwięków niewystępujących w języku arabskim. W 1947 po uzyskaniu niepodległości przez Pakistan (nazwa też wywodzi się z tego języka: pakistan w urdu oznacza kraj czystości) urdu stał się tam językiem urzędowym. Urdu to także jeden z 27 języków urzędowych Indii (w stanie Talangana, Dżammu,  Kaszmir, Uttar Pradesz, Bihar, Dżharkand i w Zachodnim Bengalu, także na terytorium Delhi oraz lokalnie w Nepalu). 

Dawna poezja urdu zajmowała się głównie sprawami niespełnionej miłości do ukochanej lub mistycznej miłości do Boga. W XX wieku, dzięki kontaktom z zachodnią cywilizacją, sprawy ludzkiej egzystencji stawały się jednak coraz ważniejszymi zagadnieniami poruszanymi przez poetów urdu. Coraz częściej nowoczesne trendy zachodniej literatury odbijały się echem w poezji subkontynentu indyjskiego, w Indii, Pakistanie i Bangladeszu. Nowe tematy, takie jak humanizm, nacjonalizm, egzystencjalizm czy nawet mistycyzm, otwierały nieznane dotąd obszary dla poetów i poszerzały świat ich zainteresowań, a tym samym wzbogacały współczesną literaturę Indii i Pakistanu. Przejście z okresu nazywanego dawnym do współczesności spowodowane było rozwojem cywilizacyjnym oraz nowymi trendami w filozofii i psychologii. W tym samym czasie postępująca liberalizacja obyczajowa na subkontynencie indyjskim spowodowała trwałe zmiany w sposobie myślenia jego mieszkańców. Znaczącą rolę, a nawet urok, dla poetów piszących w języku urdu miała ideologia socjalistyczna. 

Nowe kierunki i idee pozostawiały jednak tradycyjną strukturę gazel, jako ulubionej formy orientalnej poezji, nienaruszoną. Wydawało się, że gazel, jako trudna i skomplikowana forma wiersza, nie przetrwa nowych czasów. Tak się jednak, na szczęście, nie stało. Przeciwnie, rzec można, że niespotykane prądy i idee dodały mu aktualnej siły wyrazu, nowego potencjału do wyrażenia rozterek uczuciowych współczesnych ludzi. Idea włączenia się w nurt spraw nowoczesnego świata miała ponadto jeszcze dodatkowe podłoże. Indusi, a później również obywatele Pakistanu chcieli w swej twórczości przeciwstawić się błędnym stereotypom spostrzegania islamu, prezentowanym przez powierzchowne opinie i resentymenty rozprzestrzenione na Zachodzie. Chcieli ponadto, odeprzeć błędne opinie o rzekomej stagnacji i pustce literatury subkontynentu Indyjskiego. 

Po ogłoszeniu niepodległości Indii i Pakistanu w 1947 roku budzący się nowy patriotyzm dostarczył impulsów twórcom literatury subkontynentu. Lata 60-te i 70-te XX wieku zweryfikowały wiele iluzji, powstałych wraz z uzyskaniem owej niepodległości, co spowodowało, że w twórczości wielu poetów zaznaczył się sarkazm i rozczarowanie. Nędza szerokich mas zmusiła wielu twórców do korekty ich poprzednich iluzji i wywołała liczne fale społecznej krytyki. Dziś cała literatura subkontynentu, a w tym również poezja, zajmuje aktywny i krytyczny stosunek do rzeczywistości. Współczesna poezja urdu ma do niej nastawienie intelektualne i ważna jest nie tylko jej rola opisująca przeżycia jednostki ale i element dydaktyczny, filozoficzny czy nawet satyryczny. Gazele, jako ulubiona forma poetycka subkontynentu, starają się opisywać każde poruszenie ludzkiej duszy, każdy cień w otaczającej rzeczywistości, każdy wibrujący jej rytm, z typową dla gazeli muzykalnością formy. Tą ostatnią właściwość gazeli, będącą ich oryginalnym i unikalnym pięknem, szeroko wykorzystują muzycy, adaptując je jako integralną i typowo wschodnią twórczość poetycką w komponowaniu muzyki i twórczości filmowej, często występując w produkcjach Bollywood. 

Ghazal - poezja w formie gazel 

Gazel - gazela, ghazal, gazal – to liryczny utwór poetycki, znany przede wszystkim w literaturze perskiej, głównie rozwinięty w języku urdu; monorytmiczny i monorymiczny, składa się z 4 do 15 bajtów (bejtów) czyli podwójnych półwersów, zwanych także sher, z których każdy stanowi osobną całość, osobną myśl czy wypowiedź. W ostatnim bajcie często wymieniony jest przydomek literacki autora. Mistrzem ghazal w języku perskim był Sufi Hafez, XIV-wieczny najwybitniejszy poeta perski, mistrz opisów przyrody i miłości ("Gazele wybrane Hafiza" 1957). W języku urdu za mistrza gazel uchodzi Mirza Ghalib (Mirza Asadullah beg Khan, 1797-1869). 

Formą klasycznych ghazal rządzą następujące twarde reguły:

Beher: czyli powtarzalnego w każdym dystychu tego samego metrum. 

Radif: czyli refrenu; w każdym kuplecie (z wyjątkiem pierwszego, o czym za chwilę) drugi wers musi się kończyć tym samym wyrazem lub frazą, co do zasady musi być dokładnym powtórzeniem wyrazu lub frazy w tej samej formie gramatycznej.

Qaafiyaa (kaafijaa): czyli monorymu, który powtarza się przez cały gazel; rym ten występuje w każdym drugiem wersie każdego dystychu i poprzedza bezpośrednio radif.

Matla: matlą nazywa się pierwszy dwuwers, różni się on od pozostałych formalnie tym, że radif powtarza się w nim na końcu każdego wersu.

Maqta (makta): czyli koniecznego odwołania się do autora ghazala, które musi wystąpić w ostatnim dwuwersie, jako podanie jego imienia lub pseudonimu, wprost, albo metaforycznie. 

Ghazal, w spolszczeniu gazele, to rodzaj ody pochodzący z języka arabskiego, przyjęty w Persji (Iranie), a potem także w Indii. Ghazal najczęściej jednocześnie wyraża ból utraty i rozdzielenia oraz piękno miłości, zarówno ludzkiej jak i boskiej. Istnieje mnóstwo perskiej, indyjskiej oraz arabskiej poezji wyrażającej tematykę miłowania i rozstawania, rozkochania i rozłąki, a w mistyce sufickiej umiłowania Boga oraz oddzielenia od Boga. Ghazal to najbardziej rozpowszechniona forma impresyjnej i romantycznej oraz często mistycznej zarazem poezji na Bliskim Wschodzie i w Południowej Azji. Popularne są muzyczne interpretacje poezji typu ghazal w formie improwizacji z muzyką qawwali. 

Ghazal pochodzi od arabskiej formy poetyckiej znanej jako qasida, powstał i rozpowszechnił się około VII wieku. Typowa qaṣīda ma nawet 100 podwójnych półwersów, zawiera moralne wskazówki i pouczenia, maksymy, jest paszkwilem i ostrzeżeniem dla władców lub plemiennych społeczności, czasem hymnem pochwalnym. Romantyczne wstępy czy wprowadzenia, rozpoczęcia qasydy znane jako nasīb stały się z czasem utworami zwanymi ghazal. W okresie panowania Ummajadów (661–750) ghazal bardzo się rozpowszechnił, szczególnie w amatorskiej poezji ludowej. W Iranie (Persji), na całym obszarze ówczesnego wpływu irańskiej kultury, w X wieku, wraz z rozprzestrzenieniem islamu i kultury arabskiej, upowszechniły się wiersze typu ghazal, najpierw jako tłumaczenia z arabskiego, a potem jako rodzima twórczość. W wiekach X i XI, zarówno ghazal jak qasida stały się jedną z ulubionych form poetyckich obszaru perskiej, irańskiej kultury. 

Perskie ghazale mniej dbały o formalne rozdzielanie pierwszej i drugiej części frazy dwuwiersza, dystychu. Stosowano także ten sam rytm w otwierającym dwuwersie zwanym matlą. Perskie ghazale od początku pisane były do śpiewania i rytmicznego intonowania stając się solidną podstawą dla wypowiedzi mistyków sufickich, którzy celowali w śpiewaniu jednocześnie o miłości ludzkiej jak i boskiej, w relacji pomiędzy duszą a Bogiem. Pomiędzy XII, a XIII wiekiem, irańskie ghazale wytworzyły własną specyficzną formę wyrazu artystycznego, a wszystko pod wpływem mogolskiej inwazji na Persję w latach 1219–1221. Od czasów  Saadi Shirazi (1210–1291) rozpowszechnił się takhallus, zwyczaj pisania imienia poetyckiego autora w ostatnim dwuwersie zwanym maqta, zakończeniem. Drugim ważnym punktem iranizacji ghazali jest większa autonomia pomiędzy poszczególnymi frazami wypowiedzi, które oryginalnie były mocniej ze sobą powiązane. 

W XII wieku gazele z Iranu czyli Persji wyruszyły wraz z islamem i sufizmem na podbój Azji Południowej. Żyjący w XIII wieku poeta  Ameer Khusrow (Amir Chusroł), uczeń sufickiego mistrza Nizamuddin Auliya, jest pierwszym wielkim poetą urdyjskim, piszącym w urdu, od którego wywodzimy solidne początki mistycznej poezji sufickiej w języku urdu. Wiele dawnych ghazal poświęconych jest tematom religijnym, mistycznym, ezoterycznym, chociaż współcześni poeci zwykle piszą o głównie o swojej codzienności i społecznych bolączkach oraz oczywiście o problemach miłosnych. Dla celów praktyki mistycznej w zakonach sufickich wybierane są utwory bądź ich fragmenty, które mają warstwę mistyczną i metaforyczną odnoszącą się do Boga czy relacji pomiędzy duszą a Bogiem, Stwórcą. Wiele tekstów śpiewanych jako rodzaj kilkuwersowej pieśni czy powtarzanego wielokrotnie wersetu, to w oryginale arabskim, perskim lub urdu mistyczna ghazala sufickiego poety i pieśniarza. W mistycznych ghazalach wszystkie linie mają ten sam rytm, to samo metrum. Typowy dwuwers o treści mistycznej śpiewany lub recytowany w sufickich szkołach, bractwach i zakonach, o treści miłosnej i religijnej to kompozycja wersetów frazy: 

Iszq Allah Mah'bud l'llah; 

La Illaha Illa 'Llah!  

Ghazale sufickie pisane tylko o Miłości Bożej, zwane są w oryginale ishq-e-haqiqi (iszq-e-haqiqi). Wielu poetów znanych było jako Sufi, uprawiali mistykę suficką czyli tassawuf (sufizm). Ghazale o ziemskiej miłości zwane są ishq-e-majazi (iszq-e-madżazi). Umiłowany czy Uwielbiany często jest metaforą samego Boga, Allah, a czasem mistrza duchowego piszącego ghazal poety. Ogromna ilość utworów typu ghazal napisanych przez poetów perskich, tureckich czy urdyjskich wykonywana jest wraz z muzyką tradycyjną typu dastgah (Iran, Persja), shashmakom (Uzbekistan i Tadżykistan), makam (Turcja), muqam (Ujgórzy). Gayaki - sztuka śpiewania ghazal w kulturze indyjskiej sięga samych początków rozprzestrzenianie się tego typu utworów poetyckich. Pieśniarze i muzycy tacy jak Ustad Barkat Ali (1908-1963) znani są z wykonywania koncertów poezji śpiewanej na utworach ghazali, jednakże z powodu braku nagrań koncertów z dawnych wieków, wielu lokalnych pieśniarzy pozostaje zupełnie nieznanych. Amanat Ali Khan, Begum Akhtar, Talat Mahmood, Mehdi Hassan, Abida Parveen, Jagjit Singh, Farida Khanum i Ustad Ghulam Ali, Moinuddin Ahamed, to popularni znani szerzej pieśniarze i kantorzy wykonujący klasyczne ghazale. 

W czasie panowania Wielkich Mogołów na Półwyspie Indyjskim urdu stał się językiem literackim. Mogołowie przynieśli ze sobą wiele perskich wzorców kulturowych, w tym również ghazal, który z biegiem czasu stał się główną formą poezji w języku urdu. Początki ghazali na Półwyspie Indyjskim wiąże się z Amirem Chusroł (ang. Amir Khusrow, 1253-1325) z północnych Indii (Sułtanat Delhijski), jakkolwiek Amir Chusroł pisał ghazale w jęzku perskim. Prawdziwy rozkwit tej formy nastąpił na południu Indii na dworze sułtanów Kutb Szahi (ang. Qutb Shahi), w mieście Hajdarabad, w dzisiejszym Pakistanie (dawniej były to Indie). Za pierwszego całkowicie oryginalnego poetę urdu uznaje się Uali Mohammeda Uali (ang. Wali Mohammed Wali, 1667-1707), zwanego również Uali Dekani, czyli Uali z Dekanu (miasto Hajdarabad znajduje się właśnie na płaskowyżu Dekan). Wkład tego poety w literaturę języka urdu jest porównywalny z rolą Mikołaja Reja w literaturze polskiej. Niezależnie od rozwoju języka urdu i jego poezji ludowej oraz mistycznej, ghazale nadal powstawały i powstają w Iranie w języku perskim, a także na Półwyspie Arabskim, w języku arabskim. Najsłynniejszym irańskim (perskim) twórcą ghazal jest  Hafiz (perskie Hafez), a dokładnie Khajeh Shamseddin Mohammad Hafiz-s Shirazi (około 1325-1389) - a imię tytularne Hafiz to tytuł nadawany tym wybitnym osobom, którzy znają na pamięć cały Koran, znają i rozumieją. 

Według legendy Hafiz (per. Hafez) w wieku lat około 20 zakochał się w pięknej dziewczynie o imieniu Shakh-i-Nabat co oznacza Źdźbło trzciny cukrowej, dziewczyna miała poślubić księcia, arystokratę z książęcego rodu, z którym młody Hafiz nie mógł rywalizować, jako czeladnik w piekarni. Trawiony miłosną gorączką, szukając sposobu na spełnienie swego pożądania przypomniał sobie o obietnicy zmarłego około 300 lat wcześniej mistrza poetyckiego Baba Kuhi, pochowanego na wzgórzu niedaleko miasta. Baba Kuhi umierając obiecał,że każdy kto wytrzyma czuwając 40 kolejnych nocy (lub wieczorów do późnej nocy) przy jego grobie, otrzyma dar sztuki poetyckiej, nieśmiertelności oraz spełnienie najskrytszych pragnień serca. Hafiza na początku najbardziej interesował ten ostatni podarunek. Codziennie po pracy chodził na wzgórze Baba Kuhi, mijając po drodze dom swojej ukochanej dziewczyny, aby utwierdzać się w słuszności podjętej próby. Czterdziestej nocy Hafizowi ukazał się Anioł Gabriel i podał poecie kubek z Wodą Nieśmiertelności, a także dał mu dar tworzenia poezji, a następnie spytał jakie są jego pragnienia. Hafiz porażony duchowym i nieziemskim pięknem Anioła zapomniał zupełnie swojej ukochanej Shakh-i-Nabat i pomyślał: "Skoro tak piękny jest Gabriel, boski Anioł, jakże piękny musi być Bóg" a następnie powiedział: "Chcę Boga!". Ghazal jest bardziej poezją miłości, niż poezją o miłości. Miłości nie tylko w sensie relacji międzyludzkich, ale także miłości jako aspektu boskiego i jako definicji miejsca człowieka w świecie. Za miłosnymi pragnieniami na poziomie ludzkim kryją się zwykle głębokie tęsknoty za wyrażaniem i doświadczaniem miłości Boga. 

Sama nazwa ghazal wywodzi się z arabskiego i oznacza "mówienie do kobiety", metaforycznie do duszy w jej relacji z Bogiem, ale nazwa ta odwołuje się również do gazeli jako zwierząt a raczej ich wielkich - smutnych i czujnych - oczu. Metafora nazwy rodzaju poezji jest przemawianiem do ludzkiej duszy osadzonej w zwierzęcej naturze nafs (ego), duszy, której oczy są melancholijne, smutne, w rozterce, złaknione wiedzy duchowej. Ghazal jest utworem lirycznym, najczęściej liryką bezpośrednią, w której podmiot liryczny - namiętny i pełen pasji kochanek opisuje swój żal z powodu utraconej, nieodwzajemnionej, niespełnionej miłości, z powodu braku możliwości połączenia się z ukochaną osobą. Podmiotem lirycznym co do zasady jest mężczyzna, ściślej rodzaj męski, natomiast adresat może być nie tylko żeński, ale także męski, lub nieokreślony (Bóg Allah jest rodzaju męskiego, dusze są z natury żeńskie, ale ludzie są dwóch płci. W języku perskim jest to wynikiem gramatyki, ponieważ słowa nie mają końcówek rodzajowych, i jak podają niektóre źródła w urdu adresat liryki jest zawsze rodzaju męskiego, co ma związek z mistycznym i religijnym alegoryzmem do Allah Boga. 

Najbardziej znanymi perskimi poetami piszącymi wspaniale ghazale są Dżalaluddin Rumi (1207-1273), Saadi z Shirazu (1210-1292), Hafez z Szirazu (1315-1390). Jeśli ktoś chce poczytać w oryginale lub czasem w tłumaczeniach na zachodnie języki, to wielu znanych perskich poetów pisało ghazale, w tym:  Fakhr-al-Din Iraqi (sufi), Khwaju Kermani (sufi), Saib Tabrizi (sufi), Hossein Monzavi, Maryam Jafari Azarmani, Wali Mohammed Wali, Mirza Ghalib, Mir Taqi Mir, Momin Khan Momin, Daagh Dehlvi, Khwaja Haidar Ali Aatish, Jan Nisar Akhtar, Khwaja Mir Dard, Jaun Elia, Faiz Ahmad Faiz, Ahmad Faraz, Firaq Gorakhpuri, Muhammad Iqbal, Syed Amin Ashraf, Qamar Jalalabadi, Shakeb Jalali, Nasir Kazmi, Sahir Ludhianvi, Hasrat Mohani, Makhdoom Mohiuddin, Jigar Moradabadi, Saghar Siddiqui, Munir Niazi, Mirza Rafi Sauda, Qateel Shifai, Majrooh Sultanpuri, Dushyant Kumar, Syed Waheed Ashraf, Mohammad Ibrahim Zauq, Madan Pal oraz Kashmiri Lal Zakir. 

Przyjacielu, już dosyć tej zabawy; 

Powracamy do domu gdzie mieszkamy! 

(Khwaja Mir Dard - 1720-1785 - Naqszbandi, Urdu) 

ʿUmr sārī tō kāṫī ʿišq-e butāⁿ mēⁿ Moʾmin,

Āxrī waqt mēⁿ kyā xāk Musalmāⁿ hōⁿ gē? 

Całe życie za bożkami się uganiasz; 

Jakże możesz w chwili śmierci stać się wiernym? 

(Momin Khan Momin - 1800–1851 - Urdu) 

W urdu najznamienitszym autorem ghazal jest jak dotąd Ghalib lub Asad - Mirza Asadullah Khan Baig (1797-1869), żyjący w okresie schyłkowym imperium mogolskiego. Pisał zarówno w języku urdu jak i w dari (farsi) czyli po persku. Imię poetyckie Ġhālib oznacza panujący, a Asad znaczy Lew. Ciągle jest popularnym poetą zarówno w Indii jak i w Pakistanie, a także w diasporach emigrantów na całym świecie. 

Przykłady ghazal w przekładzie na język polski 

Ghazal XV 

Przed Tobą, olśnień serca - mam wysławiania żądzę: 

przed Tobą, wyznań serca - mam wysłuchania żądzę. 

Skąd tedy, przed rywalem, pod tą rzeczą odwieczną 

aj, jakżeż niedorzeczną! mam jej skrywania żądzę? 

Dziś zasię, w Nocy Mocy łask pełnej i zaszczytów, 

śniąc z tobą aż do świtu, mam ich poznania żądzę. 

Och biada! Czyż w ciemności tej nocy takiej świętej, 

ja perły tej bezcennej - mam przewiercania żądzę! 

Z tą nocą już mi przybądź pomocą Ranny Wietrze, 

bo jako słońce, przecie - mam rozkwitania żądzę. 

Przed Tobą, z Twojej drogi, umiatam proch rzęsami: 

a w tym własnego na niej - mam uwzniaślania żądzę. 

I Tobie - tak jak Hafiz - ku złości swych rywali, 

wciąż rozwiązłych gazali - mam związywania żądzę.

--- Hafiz, "Ghazal XV", tłum. T.M. Filip 

Ghazal X 

Piękno jaśnieje blaskiem nieprzeciętnym. Czyż nie?

I na słońcu też piękność jaśnieć może. Czyż nie?

Jednak nasze biedne serca pełne są bólu.

Każdy oddech przybliża nam Dzień Sądu. Czyż nie?

Ojcze, Mojżeszu, to płomień twego serca był

tak wielki, że mógł nawet góry spalić. Czyż nie? 

Lecz w nocy gdyśmy się spotkali wiedziałem, że 

ćma uszła z życiem przed płomieniem lampy. Czyż nie?

Choćbyśmy w proch się rozpadli, to ciebie trudno 

byłoby nakłonić do rozsądku. Czyż nie?

Wczoraj gdy spacerowałem, niespodziewanie 

natknąłem się na czaszkę. To nas czeka. Czyż nie?

Ona zdała się mówić: "Stąpaj delikatnie 

po drodze życia. Tą drogą szło wielu. Czyż nie?"

Hurysy zazdrościły piękna miłej mej.

Mirze, czy potrafisz to oddać w gazelu, czy nie?

---Mohammad Taki Mir Ghazal 10, tłum.J.Krzyżowski

Ghazal VIII 

Oddaję swego ducha 

Podniosłą siłę wiatrom 

Oddaję swoją mądrość 

I swą naukę wiatrom. 

Oddaję swą pokutę 

I swą ascezę wiatrom - 

Oddaję dzisiaj wszystko 

To obłąkanie - wiatrom. 

Niech skroń mi zajaśnieje, 

Niech twarz się rozpogodzi: 

Oddaję wszystkie zmarszczki - 

I ich przyczynę - wiatrom. 

Oddaję swe zwątpienia 

I wszystkie zamyślenia - 

Pijane miodem Lipca 

I sokiem wina - wiatrom. 

Oddaję twe kazanie, 

Że niby duch takowy, 

Co z bredni się wyzwolił - 

Do piekła idzie - wiatrom. 

Oddaję, co się szarzy 

I to, co się błękici 

I wszystko co mistycznie 

Zapada w próżnię - wiatrom. 

Oddaję to, co burzy 

I grozi anatemą 

Kacerzy w prochy wali 

I głupców straszy - wiatrom. 

Oddaję to co belfrzy - 

I to co bakałarzy - 

I to co klasztoruje 

I co popuje - wiatrom!

--- Hafiz Ghazal VIII tłum. A. Lange

Amīr Khusrow Dehlavī 

Ab'ul Hasan Yamīn ud-Dīn Khusrau (1253 – 1325) - lepiej znany jako Amīr Khusrow Dehlavī, to muzyk, poeta i nauczyciel, suficki mistyk, związany z tradycją Sufi Cziszti i mistrzem Hazrat Nizamuddinem Auliya z Delhi (1238-1325). Amir Chusroł znany jest jako ojciec muzyki qawwali popularnej w kręgach indyjskich sufich, szczególnie linii Chishtiyya (Cziszti). Nazywany jest także ojcem literatury urdu, pisanej w języku urdyjskim. Jednocześnie wprowadził pisanie poezji ghazal w języku urdu do Pakistanu i Indii oraz muzykę qawwwali. Poezje pisal w wielu różnych stylach i rodzajach, w tym: ghazal, masnavi, qata, rubai, do-baiti oraz tarkib-band. Pierwsze utwory poetyckie zaczął pisać jako dziecko w wieku lat osiem. 

W swojej działalności poznał i scalił mistyczne wątki muzyki arabskiej, perskiej, tureckiej i indyjskiej, co dało początek tradycji qawwali. W języku arabskim słowo Qaul (Kaul) oznacza "powiedzenie", "wypowiedź", zwykle Świętego Proroka, wypowiedź natchnioną. Qawwāl to ktoś kto często i dużo powtarza lub intonuje, śpiewa Qaul - wypowiedzi prorockie. Qawwāli to wszystko to, co Qawwal śpiewa. Pokrewne pojęcie to Sama' (Sema), w Azji Centralnej i Turcji oznaczające mniej więcej to samo co Qawwali w swojej formie. Formalnie, spotkanie Qawwali nazywane jest Mehfil-e-Sama. 

Sufi Amir Chusrow stosował kilka ówczesnych form muzycznej ekspresji, w tym: qaul, qalbana, naqsh, gul, tarana oraz khyal, jednak znany jest z zapisanych ghazal i qawwali. Amir Chusroł pisał w hindavi (urdu), pisał w językach perskim, arabskim, pendżabskim, a także w sanskrycie. Mistyczne poezje Amira Chusroła bardzo często śpiewane są w grupach i świątyniach sufickich w Indii i Pakistanie. Qawwali oparte na twórczości Amira Chusroła i innych Sufich wykonuje się współcześnie nie tylko obszarze wpływu urdu i perskiego (farsi), ale także w obszarze języka bengalskiego, pendżabskiego i hinduskiego. 

Qawwali - koncert Zaman Taki Zaki z Pakistanu

Qawwali sufickie 

Qawwali łączy elementy perskiej i indyjskiej muzyki klasycznej oraz teksty wielbiące i wywyższające Boga, Proroka oraz sławiące życie świętych sufickich. Do dziś qawwali towarzyszy uroczystościom duchowym i misteryjnym sufich – muzułmańskich mistyków. Najważniejszym elementem qawwali jest donośny śpiew, pełen ozdobników i chóralnie powtarzanych fraz o mistycznym znaczeniu. Główną rolę w zespole odgrywa qawwal – prowadzący kantor, któremu akompaniują inni śpiewacy pełniący rolę chórzystów oraz instrumentaliści na tabli, harmonium i czasem innych instrumentach. Znawcy qawwali dowodzą, iż nie jest konieczne samo literalne rozumienie słów dla osiągnięcia swoistego oświecenia, czyli, jak mówią sufi fana – rozpłynięcia się w Bogu, do którego konieczna bywa także muzyka, rytm i głos kantora. Qawwali pierwotnie były wykonywane w sufickich świątyniach i miejscach spotkań muridin (uczniów sufickich) oraz w dargah (mauzoleach świętych). Intensywnie praktykujących z pomocą qawwali w północnych Indiach, w Kaszmirze zwie się Kaulami (Kaul, Qawl). 

Qawwali zależnie od śpiewanej treści dzielą się na kilka części: 

* Hamd - z arabskiego wielbienie, pieśń wielbiąca Boga, Allah, od czego sesja Qawwali się rozpoczyna. 

* Na'at - z arabskiego opisanie, pieśń wielbiąca Proroka Muhammada (R.A), śpiewana zaraz po Hamd. 

* Manqabat (l.mn. manaqib) - charakterystyki, pieśni wielbiące i pochwalne dla Imam Ali Murtaza i Świętych Sufich. Manaqib śpiewane są zarówno przez sunnitów jak i przez szyitów. Zawsze jest przynajmniej jedna pieśń manqabat. Sufi Cziszti śpiewają najpierw manqabat dla Hazrat Ali, potem dla Świętych z Chishtiyya Silsilah, a w czasie Urs także dla Szajcha czy Pira, które Urs - rocznicę odejścia się obchodzi. W czasie Urs śpiewa się także Rang - zwykle poemat Amira Khusro (Chusroł). Badhawa śpiewana jest z okazji urodzin szajcha czy murszida, a to także poemat Amira Chusroł. Zgromadzeni zwykle muszą wstać w czasie śpiewania Rang czy Badhawa. Cziszti Qawwali może się na tym rozwiniętym Manaqib zakończyć. 

* Marsiya (marsija) - to lamentacja nad osobą zmarłą, zwykle nad męczennikiem, takim jak Imam Husayn ibn Ali w bitwie pod Karbalą. Zwykle śpiewana na typowo szyickich zgromadzeniach. 

* Ghazal - pieśni miłosne, z podtekstem mistycznym, ukazujące miłość duszy do Boga. 

* Kafi - klasyczne formy sufickiej poezji śpiewanej, zwykle pendżabskiej lub z regionu Sindh, także w bengalskim, o dużym ładunku dewocyjnym, z treściami o poświęceniu i oddaniu dla Boga, pieśni oddania. Często śpiewane przez derwiszów i fakirów jako pieśni oddania i uwielbienia dla Boga i murszida. 

* Munajaat (munadżaat) - po arabsku oznacza wieczorną rozmowę lub modlitwę. Śpiewak wyraża swoje wdzięczności do Boga. Często śpiewana po persku, w oparciu o perską czy irańską poezję Dżealuddin Rumi. 

Grupa muzyczna Qawwali zwana w urdu Humnawa to zwykle osiem lub dziewięć mężczyzn, w tym jeden główny śpiewak, jeden lub dwóch pomocniczych śpiewających, jedno lub dwa harmonium (śpiewacy mogą używać harmonium), a także instrumenty perkusyjne. Jeśli jest jeden perkusista, używa tabla i/lub dholak, ale tabla zawsze jest w dominującej ręce, a dholak w pomocniczej. Kiedy jest dwóch perkusistów, jeden używa tabli, a drugi dholaka. W zespole jest chórek czterech lub pięciu mężczyzn, którzy używają dłoni do klaskania jako instrumentu, a ich głównym zadaniem jest powtarzanie wersów po kantorze, głównym głosie śpiewającym. Wykonawcy siedzą na ziemi czy podłodze ze skrzyżowanymi nogami przed publicznością, w dwóch rzędach. W pierwszym rzędzie siedzi główny śpiewak i pomocnicy, oraz harmonium. W drugim rzędzie siedzi chórek klaskaczy i perkusje czyli tabla i dholak. Dawniej zamiast harmonium używano klasycznego instrumentu sarangi, które trzeba było pomiędzy utworami dostrajać. 

Poszczególne pieśni trwają zwykle od około 15 do 30 minut, a całość trwa maksymalnie dwie godziny zegarowe, chociaż czasem zdarzają się pojedyncze dłuższe występy. Przed rozpoczęciem śpiewania pieśni, zwykle jest sama muzyka z głównym wątkiem grana w wolnej improwizacji, żeby wytworzyć odpowiednią atmosferę dla śpiewania (z użyciem harmonium i tabli tylko). Stosuje się śpiewanie długiej nuty i arytmiczne przygrywki nawiązujące do tego, co będzie potem grane i śpiewane. Klaskacze i powtarzanie wersów robi się dopiero w głównej części występu. W liniach sufickich qawwali pewne główne pieśni duchowe są w ciągłym repertuarze, a qawwali jest formą praktyki duchowej. Każdy utwór rozpoczyna się wolno, z czasem przyśpiesza, potem znowu zwalnia, czasem tak kilka razy, używając kilku modów tempa, zmiennego rytmu. Słowa rozpoczynające się na literę "M" często są śpiewane tak, że dłużej nuci się głoskę "M" robiąc spore mruczango, czego zwykle nie ma w zachodnich stylach śpiewania. Qawwal musi zwykle śpiewać mocno i głęboko oraz głośno, z głębi serca, gdyż nie dzieli się śpiewu na piersiowy i gardłowy, tak jak na zachodzie. Głos z serca, z piersi, musi wydobywać wyższe tonacje, jeśli są w pieśni potrzebne. Śpiew Qawwala ma więcej szumów i półtonów i pogłosów, niźli się przyjmuje na zachodzie, przez co jest bardziej żywy i sercowy, głęboki. 

Man Kunto Maula 

Man Kunto Maula jest Manqabat Qawwali - pieśnią skomponowaną przez Amira Khusro dla uwielbienia i wdzięczności wobec Ali ibn Abi Talib'a. Pieśń ta oparta jest o hadis, czyli wypowiedź Proroka Mohammada (R.A.):

"Ktokolwiek akceptuje mnie jako mistrza, dla tego Ali również jest mistrzem." 

Man Kunto Maula: 

Shaah-e-mardaaN

sher-e-yazdaaN

quvvat-e-parvardigaar

laa fatah illaa Ali

laa saif illaa zulfiqaar || 

Król bohaterów,

Lew Boży,

[i] siła Boga.

Nie ma nikogo takiego jak Ali [i]

nie ma miecza takiego jak Zulfiqaar*.

* Zulfiqaar jest mieczem Hazrat Ali Murtaza podarowanym mu przez Proroka Muhammada.

Ali imaam-e-manasto manam Ghulaam-e-Ali

hazaar jaan-e-giraamii fidaa-e-naam-e-Ali || 

Ali moim mistrzem, jestem służebnikiem Ali

tysiące żyć może być poświęconych dla świętości mienia Ali.

man kunto maulaa

fa haaza Aliun maulaa || 

Komu jestem mistrzem

temu Ali jest mistrzem.

Uwaga: wedle sławnej tradycji (hadith) Proroka Muhammada, Ali jest jego ulubionym zięciem. 

daaraa dil daaraa dil daar-e-daanii

tum tum taa naa naa naanaa, naanaa naanaa re

yaalaalii yaalaalii yaalaa, yaalaa yaalaa || 

Dar – Bheetar, Aandar (wewnątrz) Dara – Andar Aa (dostać się do środka lub wejść do wewnątrz) Dartan – Tanke Aandar (wnętrze ciała) Tanandara – Tanke Aandar Aa (wejść do wnętrza ciała) Tom – Main Tum Hun (jam jest tobą) Nadirdani – Tu Sabse Adhik Janata Hai (Wiesz więcej niż ktokolwiek inny) Tandardani – Tanke Aandarka Jannewala (Ten kto wie, co się znajduje wewnątrz ciała)... 

Tanan Dar Aa - Wejdź w moje ciało. O Dani - On zna/wie Tu Dani - Ty wiesz/znasz. Na Dir Dani - Tyś jest całkowitą Mądrością. Tom - Jam jest Twój, należę do Ciebie. Yala = Ya Allah; Yali = Ya Ali.

Ali shaah-e-mardaaN imaamun kabiiraa

ke baad az nabii shud bashirun naziiraa || 

Ali jest królem bohaterstwa i wielkim przywódcą; 

ponieważ zaraz po Proroku, jest Ali.

Wersety te są wykonywane w czasie tradycyjnych sesji qawwali w Indii i Pakistanie. 

Gazele w literaturze europejskiej

Gazele były i są inspiracją dla poetów europejskich, zwłaszcza dla romantyków, w tym przez najwybitniejszego słoweńskiego poetę France Prešerena. Również Johann Wolfgang Goethe naśladował formę gazelu w tomie Dywan Zachodu i Wschodu. 

Ghazalami interesowali się niemieccy romantycy. Pisali w tej formie Schlegel i Goethe. Kolekcję ghazali pod tytułem "Ghaselen" opublikował w 1821 roku August, Graf Von Platen (1796-1835). Gazele i kasydy pisał Frederico Garcia Lorca, można je znaleźć w tomie "Divan de Tamarit" z 1934 roku. Formalnie z formą ghazal wiersze Lorci nie mają zbyt wiele wspólnego, nie została w nich zachowana żadna z wymienionych klasycznych reguł, poza tym, że strofy jego gazel (gacela - tak w oryginale nazywają się te wiersze) w większości wypadków stanowią samoistne całości, jakkolwiek są to strofy i dwu i czterowersowe, również w ramach jednego wiersza. Natomiast niewątpliwie są to wiersze pełne miłości. 

Przykładem jest wiersz In tausend Formen....:

In tausend Formen magst du dich verstecken,

Doch, Allerliebste, gleich erkenn' ich dich;

Du magst mit Zauberschleiern dich bedecken,

Allgegenwärt'ge, gleich erkenn' ich dich.

An der Zypresse reinstem, jungem Streben,

Allschöngewachsne, gleich erkenn' ich dich;

In des Kanales reinem Wellenleben,

Allschmeichelhafte, wohl erkenn' ich dich.

Wenn steigend sich der Wasserstrahl entfaltet,

Allspielende, wie froh erkenn' ich dich;

Wenn Wolke sich gestaltend umgestaltet,

Allmannigfalt'ge, dort erkenn' ich dich. 

W połowie lat 90-tych XX wieku, ghazale stały się rozpoznawalnym stylem w poezji i pieśniarstwie krajów anglojęzycznych. Stało się tak po ponad 100 latach niezbyt udanych prób naśladowania perskich i indyjskich poetów, a po trochu dzięki sufizmowi i emigrantom dającym koncerty i lekcje śpiewania ghazal, chociażby w Kanadzie. 

Przykład ghazali w języku angielskim napisanej przez poetę kaszmirsko-amerykańskiego Agha Shahid Ali w klasycznym dość wymagającym stylu: 

Where are you now? Who lies beneath your spell tonight?

Whom else from rapture's road will you expel tonight?

Those "Fabrics of Cashmere—" "to make Me beautiful—"

"Trinket"— to gem– "Me to adorn– How– tell"— tonight?

I beg for haven: Prisons, let open your gates–

A refugee from Belief seeks a cell tonight.

God's vintage loneliness has turned to vinegar–

All the archangels– their wings frozen– fell tonight.

Lord, cried out the idols, Don't let us be broken

Only we can convert the infidel tonight.

Mughal ceilings, let your mirrored convexities

multiply me at once under your spell tonight.

He's freed some fire from ice in pity for Heaven.

He's left open– for God– the doors of Hell tonight.

In the heart's veined temple, all statues have been smashed

No priest in saffron's left to toll its knell tonight

God, limit these punishments, there's still Judgment Day–

I'm a mere sinner, I'm no infidel tonight.

Executioners near the woman at the window.

Damn you, Elijah, I'll bless Jezebel tonight.

The hunt is over, and I hear the Call to Prayer

fade into that of the wounded gazelle tonight.

My rivals for your love– you've invited them all?

This is mere insult, this is no farewell tonight.

And I, Shahid, only am escaped to tell thee–

God sobs in my arms. Call me Ishmael tonight.

--- Agha Shahid Ali (1949-2001) 

Gazela o umarłym dziecku

Każdego wieczora w Granadzie, 

każdego wieczora umiera dziecko. 

Każdego wieczora woda zasiada 

do gawędy z przyjaciółmi. 

Mech porasta skrzydła zmarłych. 

Wiatr zamglony i wiatr czysty 

to bażanty nad wieżami, 

dzień to chłopiec poraniony. 

Nie było w powietrzu ani źdźbła jaskółki, 

gdy w grocie wina zobaczyłem ciebie. 

Nie było na ziemi kryszyny obłoku, 

kiedyś się w rzece utopiła. 

Na góry opadł jakiś olbrzym wodny, 

wirowała dolina z psami i liliami. 

Twoje ciało z ciemnym fioletem mych dłoni 

leżało martwe na brzegu, niby archanioł zimna.

--- F.G.Lorca, tłum. J.Winczakiewicz w F.G.Lorca z "Poezje", Książka i Wiedza, Warszawa 2003

(Materiały z wykładów Pir-ul-Mulk Ahmad Ofiel Chishti i murszidów Zakonu Sufi w Polsce) 

Zastosowano transliterację uproszczoną z urdu, dlatego utworów najlepiej uczyć się od osób, które znają je dobrze z wymowy i wykonywania w praktyce qawwali czy sufickiej sama'.

O śpiewach i tańcach oraz modlitwach sufickich poczytasz także tutaj: 

https://zakon-sufi.blogspot.com/2003/04/piesni-i-tance-sufi-teksty-do-praktyki.html