Język perski - alfabet irański - historia powstania nowoperskiego języka farsi
Języki irańskie – podrodzina języków indoeuropejskich, którymi posługuje się przeszło 100 mln osób zamieszkujących Bliski i Środkowy Wschód oraz Azję Środkową. Wśród nich najbardziej rozpowszechnione na 2010 rok są: perski (75 mln), paszto (40 mln) i kurdyjski (32 mln). Języki irańskie wyodrębniły się około 1500 roku p.e.ch., z indoirańskiej wspólnoty językowo-kulturowej. W okresie staroirańskim (1500-300 rok p.e.ch.) języki staroirańskie podzieliły się na cztery grupy terytorialne (południowo-zachodnią, południowo-wschodnią, północno-zachodnią i północno-wschodnią), które w zasadzie istnieją do dziś. Najstarsze zapisy języków irańskich pochodzą z VI wieku p.e.ch. – jest to święta księga zaratusztrianizmu Awesta w języku awestyjskim oraz napisy naskalne w języku staroperskim. Najważniejszym językiem tej rodziny jest język perski, który przez długi czas był językiem klasycznym. W swoim rozwoju przeszedł od języka staroperskiego, przez średnioperski (pahlawi) aż do nowoperskiego.
 |
| Języki i dialekty perskie, irańskie - występowanie |
Język perski czyli farsi jako język urzędowy Iranu funkcjonuje pod nazwą farsi = 'język perski', a jako język urzędowy Afganistanu (obok języka paszto) - dari - 'język dworski' lub kabuli - 'język kabulski'. Kwestią dyskusyjną dla wielu językoznawców pozostaje status dari - czy jest to dialekt perskiego, czy też osobny, bardzo bliski perskiemu, język. Obszar występowania języka perskiego z jego odmianami to Iran, Afganistan, Bahrajn, Tadżykistan i inne kraje tej okolicy. Liczba mówiących językiem perskim we wszystkich jego odmianach to ponad 75 milionów ludzi (na rok 2010). Język perski jest językiem urzędowym w takich państwach jak Iran, Afganistan, Tadżykistan.
Rozwój języka perskiego można podzielić na trzy epoki:
- staroperska (XVI-IV w. p.e.ch.) - zabytki języka staroperskiego zapisane pismem klinowym,
- średnioperska (III w. p.e.ch. - VIII w. e.ch.) - epoka języka pahlawi,
- nowoperska (od IX w. e.ch.) - z językiem perskim zapisywanym alfabetem arabskim - zwłaszcza w kaligrafii nasta'liq i szekaste.
Nie można jednak przedstawić tego rozwoju w postaci prostej. Jest to raczej linia łamana, ponieważ ani średnioperski nie jest bezpośrednim kontynuantem staroperskiego; ani nowoperski nie kontynuuje w pełni średnioperskiego. Sytuacja ta jest wynikiem skomplikowanych zjawisk społeczno-kulturowo-politycznych. Język perski, farsi, i jego odmiany przynależy do wielkiej rodziny jaką sa języki indoeuropejskie, a dokładniej języki indoirańskie, języki irańskie, gdzie na końcu piramidy mamy język perski znany z bogatej literatury sufickiej, mistycznej i ezoterycznej. Język perski jest regulowany przez Farhangestān - Akademię Języka i Literatury Perskiej.
Początkowy język tej grupy, protoirański, zaczął się różnicować około 2 tysięcy lat temu. Pierwotny podział dialektów przebiegał pomiędzy wschodem i zachodem. W późniejszym okresie oba zespoły dialektalne podzieliły się na grupę północną i południową, po czym nastąpił gwałtowny wzrost zróżnicowania a co za tym idzie wzrost liczby języków w tej grupie. Odzwierciedleniem tych procesów jest współczesny podział języków indoirańskich.
Język perski - farsi w Iranie
Perski służy jako lingua franca w Iranie. Większość publikacji i transmisji w Iranie jest w tym języku. Obok perskiego jest wiele publikacji i transmisji w innych stosunkowo popularnych językach Iranu jak azerski i kurdyjski i mniej popularnych jak arabski i armeński. Jest wiele języków pochodzących z Iranu, ale perski jest najczęściej używanym. Przykłady staro-perskiego odnajdujemy we współczesnym Iranie, Iraku, Turcji i Egipcie. Pod koniec VIII wieku języka perski zostali zarabizowany i opisany w zmodyfikowanym skrypcie arabskim. To spowodowało ruch wspieraący odrodzenie języka perskiego. Ważnym wydarzeniem odrodzenia było napisanie Shaname przez Ferdowsi (po persku: Księga Królów) , najważniejsze dzieło epickie Iranu, które było w całości w języku perskim. Wywołało to silne poczucie irańskiej tożsamości narodowej i po części było kontynuacją istnienia języka perskiego jako języka odrębnego.
Spośród języków irańskich naczelne miejsce zajmuje język perski (=farsi) należący do podgrupy południowo-zachodniej i będący jedynym oficjalnym językiem Iranu. Warto przy tym zauważyć rzecz z pozoru paradoksalną: mianowicie w Iranie absolutnie nikt nie mówi po persku! Jest tak przy założeniu, że przez "mówi" rozumiemy: "posługuje się jako swoim pierwszym językiem", a przez "perski" rozumiemy: "oficjalny język Iranu - literacki język perski". Otóż literacki perski jest na tyle różny od jakiejkolwiek mówionej odmiany perskiego, że sensownie jest traktować go jako odrębny język, używany wyłącznie w tekstach pisanych oraz pewnych oficjalnych sytuacjach (np. przemówienia, wykłady, wiadomości tv itp.). W pozostałych sytuacjach (w tym np. w serialach telewizyjnych i filmach) funkcjonuje mówiona odmiana perskiego, jak już wspomniano, znacznie odbiegająca od języka literackiego. Ów mówiony język (czy raczej zbiór rozmaitych lokalnych odmian perskiego) oczywiście ma rodzimych użytkowników i w żaden sposób nie odbiega pod tym względem od innych języków naturalnych.
 |
| Alfabet perski, irański, nowoperski - farsi |
Funkcje standardowego mówionego perskiego pełni jego stołeczna odmiana, perszczyzna teherańska (często utożsamia się "mówiony perski" z "teherańskim", co jest grubą niedokładnością), która poprzez swój prestiż oraz obecność w środkach masowego przekazu wywiera silny wpływ na wszystkie pozostałe dialekty języka perskiego, a także i na inne, nieperskie, języki Iranu. Język perski, w swoich różnych formach dialektalnych, dominuje we wszystkich (z wyjątkiem Tabrizu) większych miastach; na terenie południowego Iranu, pomiędzy Buszehr, Isfahanem, Jazdem i Kermanem; w Chuzestanie wśród ludności napływowej; w częściach Chorasanu. Jego zasięg stale się powiększa, kosztem lokalnych języków i dialektów. Sam mówiony perski nie jest jednolity (choć silny wpływ teherańszczyzny wpływa na zacieranie różnic między dialektami) - praktycznie każde miasto posiada swoją własną jego odmianę. Szczególnie wyróżniają się tu odmiany chorasańskie - bliższe niż teherańskiej perszczyźnie herackiemu dialektowi języka dari.
Perski był pierwszym językiem obcym, na który przetłumaczono Koran. Iran jest jedną z najstarszych cywilizacji ciągłych, jego początki sięgają starożytnej Persji, a ślady osadnictwa sięgają 10-12 tysięcy lat p.e.ch. Szacuje się, że w Iranie żyje kilkuset Polaków.
 |
| Perskie, irańskie liczebniki |
Język irański perski - język farsi - ma sześć samogłosek i dwadzieścia trzy spółgłoski. Samogłoski wykazują duże zróżnicowanie między dialektami. Język staroperski miał fonemiczny iloczas, ale w języku współczesnym różnice długości przeszły w różnice jakości. Nie ma tonów, a akcent dynamiczny pada z reguły na ostatnią sylabę. W czasach starożytnych język perski występował tylko w formie mówionej, jednak z czasem przyjął formę pisaną, współcześnie w alfabecie arabskim, wzbogaconym o cztery nowe litery.
Czasowniki perskie odmieniają się względem czasu, osoby i liczby. Czasy przeszłe i imiesłów czasu przeszłego tworzy się od tematu czasu przeszłego, natomiast od tematu czasu teraźniejszego czas teraźniejszy trybu oznajmującego oraz łączny, tryb rozkazujący oraz życzący, a także imiesłów czasu teraźniejszego. Temat czasu przeszłego uzyskujemy poprzez odjęcie zrostka bezokolicznika -an, np.: goftan > goft. Określenie tematu czasu teraźniejszego jest bardziej złożone. W przypadku czasowników regularnych - tj. zakończonych na -id(an) - będzie to temat czasu przeszłego po odjęciu -id, np.: porsidan 'pytać' > pors-. Czasowniki regularne stanowią jednak nieliczną grupę.
Irański Kalendarz
Oficjalny irański kalendarz jest regulowany zgodnie z rokiem słonecznym i irańskimi miesiącami. Dzień 21 Marca odpowiada 1 Farvardin, który jest pierwszym dniem Irańskiego Nowego Roku. Kalendarz księżycowy jest oficjalnie uznawany. Kalendarz księżycowy jest krótszy od słonecznego o 10 dni, czyli dni obrzędów religijnych zależne są od kalendarza. Każdy rok różni się od przyszłego i minionego. Dlatego jest zalecane, aby turyści zaplanowali swoją podróż wraz z odpowiednim biurem podróży. Szczególnie w miesiącu Ramadan irańscy muzułmanie szyiccy poszczą i w Muharram są pełni żalu i smutku. Ta sytuacja wpływa na codzienne życie i niektóre dni podczas tych dwóch miesięcy są świętami państwowymi. Piątek jest oficjalnie dniem wolnym od pracy.
Język pahlawi - średnioperski
Język pahlawi (język średnioperski, po pers. ‘partyjski’) - język z podrodziny irańskiej języków indoeuropejskich, używany w okresie dynastii sasanidzkiej. Następca języka staroperskiego. Nazwa wywodzi się od słowa "Pahlaw", które oznacza Partię i pierwotnie oznaczała jeden z alfabetów, używanych na terenie Persji. Język ten był używany od III wieku p.e.ch. do IX wieku e.ch. Ogólnie przyjmuje się, że w jego historii można wyróżnić dwa okresy: arsacydzki i sasanidzki. Do zapisu wykorzystywano alfabet aramejski. Trzon przetrwałych zabytków tego języka stanowią sasanidzkie traktaty religijne, a także napisy naskalne (np. arcykapłana Kardera, licznych królów), napisy na monetach, nieliczne przetrwałe fragmenty literatury pięknej, a nawet słowniki. Wiele z tych dzieł nosi charakter kompilacyjny, napisane zostały przez przetrwałych zaratusztrian po podboju arabskim, choć znane są psałterze chrześcijańskie i pisma manichejskie.
Pismo pahlawi - system pisma używany do zapisywania różnych odmian języka średnioperskiego w czasach panowania dynastii Sasanidów (III-VII wieku). Wywodzi się z pisma aramejskiego i podobnie jak ono, zapisywane było od strony prawej do lewej. Posiadało kilka różnych wariantów. Pismo pahlawi zalicza się do tzw. abdżadów, tzn. nie jest pełnym alfabetem, gdyż samogłoski nie są zapisywane. Dodatkowa trudność polegała na tym, że język średnioperski posiadał znacznie więcej spółgłosek, niż język aramejski, wobec czego niektóre litery reprezentowały różne dźwięki. Z pisma pahlawi powstał znacznie doskonalszy system pisma, tzw. alfabet awestyjski, używany do zapisywania religijnych tekstów zoroasztryjskich, gdzie wymagana była większa precyzja zapisu, oraz kilka innych systemów pisma.
 |
| Jeden z rodzajów pisma pahlavi |
Język staroperski
Język staroperski – wymarły język irański, wraz z awestyjskim i medyjskim, używany w okresie staroirańskim. Korpus języka staroperskiego zawiera głównie napisy na glinianych tabliczkach z Persji z okresu od około 1600 p.e.ch. do 300 p.e.ch Zapiski w języku staroperskim znalezione zostały również w dzisiejszym Iraku, Turcji i Egipcie. Najważniejszym z nich jest inskrypcja z Behistun. Nie wiadomo, kiedy dokładnie zaczęto posługiwać się staroperskim. Zgodnie z założeniami historyków, językiem staroperskim posługiwało się plemię znane jako Parsuwash, które na początku pierwszego tysiąclecia p.e.ch., dotarło na Płaskowyż Irański, a następnie przemieściło się na teren obecnej prowincji Fars. Język ten stał się oficjalnym językiem dynastii Achemenidów.
Źródła asyryjskie z IX wieku p.e.ch., choć stanowią najwcześniejszą dokumentację perskiej i medyjskiej obecności na Płaskowyżu Irańskim i dostarczają wiele informacji na temat chronologii, przedstawiają jednak rozmieszczenie geograficzne starożytnych Persów jedynie ogólnikowo. Gdy Parsuwash pojawiają się po raz pierwszy w dokumentach z czasów Salmanasara III, umiejscowieni są w okolicach jeziora Urmia. Dokładna tożsamość plemienia Parsuwash nie została jeszcze określona, ale z lingwistycznego punktu widzenia wyraz ten odpowiada staroperskiemu wyrazowi pārsa, wywodzącemu się z wcześniejszego *pārćwa. Ponieważ staroperski zawiera wiele zapożyczeń z innego staroirańskiego języka, medyjskiego, jest prawdopodobne że staroperskim posługiwano się przed czasami Achemenidów i przez większość pierwszej połowy pierwszego tysiąclecia p.e.ch.
 |
| Sylabiczne pismo staroperskie, klinowe |
Wybrani mistycy sufi i derwisze piszący po persku
Baba Taher (Tahir) – wędrowny derwisz suficki, boży mistyk, zakochany w Bogu i tulipanach święty żyjący na pustelni. Nie tak słynny jak Rumi, Hafez czy Omar Chajjam, jest jednak równie ważny i poruszający. Jest autorem śpiewanych w Iranie od tysiąca lat czterowierszy, które wśród skarbów perskiej poezji wyróżniają się prostotą i lekkością. Postać owiana tajemnicą, a znawcy przypisują mu cudowne moce, inni uważają go nawet za anioła. Ciernie i tulipany to zbiór dwustu czterowierszy Baba Tahera w dwujęzycznym persko-polskim wydaniu. O Baba Taherze nie wiadomo prawie nic. Prawdopodobnie urodził się na początku XI wieku na zachodzie Iranu, w okolicach Hamadanu, gdzie znajduje się też jego grób. Większość życia spędził zaś w odosobnieniu, być może w pobliżu góry Alwand, która pojawia się w jego wierszach.
Abd al-Rahman al Sufi (عبدالرحمن الصوف, ur. 7 grudnia 903, zm. 25 maja 986) – perski astronom i mistyk suficki, znany również jako 'Abd ar-Rahman as-Sufi, 'Abd al-Rahman Abu al-Husain, lub krócej Azofi. Pracował nad tłumaczeniem starożytnych prac dotyczących astronomii. Około 964 roku napisał 'Księgę gwiazd stałych', zaktualizowaną wersję Almagestu Ptolemeusza – od razu wprowadzając swoje poprawki. Późniejsze wydania książki zawierały arabskie ilustracje gwiazdozbiorów. Zajmował się katalogowaniem gwiazd, wiele ich obecnie używanych nazw pochodzi z tamtego okresu. Imieniem Al Sufi nazwano krater księżycowy Azofi oraz planetoidę (12621) Alsufi.
Awicenna to po łac. Avicenna; w j. perskim Abu Ali Husain ebn Abdallah Ebn-e Sina lub krótko Ibn Sina ابن سینا (ur. 980 r.; zm. 1037 r.) – perski lekarz, filozof i uczony, mistrz suficki. Jego łacińskie nazwisko wywodzi się ze zniekształconego Ibn Sina, pod którym znany był w Persji. Sufi Ibn Sina był autorem 450 książek z szerokiego zakresu wiedzy, z których wiele traktowało na tematy filozoficzne i medyczne, z których najbardziej znane to Kanon medycyny. Nazywany był często “ojcem nowoczesnej medycyny”, nazwano go też “najsłynniejszym uczonym islamu i jednym z najsłynniejszych uczonych wszech czasów wśród wszystkich narodów świata”.
Dżelalludin Rumi (perski: جلال الدين محمد رومي , Dżalal ad-Din ar-Rumi, Dżalaluddin Rumi, Dżalal ad-Din Balchi, Maulana Rumi, Mevlana; język turecki: Calaleddin Rumi) (ur. 30 września 1207 r. – zm. 17 grudnia 1273) – najwybitniejszy znany poeta suficki, mistyk perski, teolog islamski. Twórca zakonu wirujących derwiszy. Pierwszym tłumaczem poezji Rumiego na język polski był Tadeusz Miciński, wykorzystujący w tym celu pośrednictwo przekładów niemieckich. Pierwszym tłumaczem z oryginału perskiego był Władysław Dulęba, który zamieścił je w zbiorowych wydaniach wierszy perskich, kolejno w: Dywanie perskim (1977), Drugim dywanie perskim (1980) i Trzecim dywanie perskim (1986). W 2008 Marek Smurzyński opublikował zbiór tłumaczeń poezji Rumiego pt. W mgnieniu słów. Poezje, Wydawnictwo Homini.
Hafez z Szirazu (Hafiz) to najbardziej ceniony i tajemniczy poeta Iranu, dawnej Persji. Jego życie przypada na XIV wiek e.ch.. Urodził się w środkowym Iranie, w słynnym z ogrodów Szirazie. Po dziś dzień uchodzi za tego, który zajrzał za zasłonę oddzielającą nasz świat od świata tajemnic, a o tym, co tam zobaczył opowiada w swoich wieloznacznych wierszach.
Abdullah Ansari żył w XI wieku (1006-1089) i był największym mistycznym poetą tego okresu. Całe życie spędził w Heracie i dlatego zwany jest Pir-e Herat. Wychowywał się bez ojca, który był sufim i opuścił rodzinę. W młodości studiował zarówno w Heracie jak i Niszapurze. Kilkakrotnie próbował udać się na pielgrzymkę do Mekki, lecz bez powodzenia. Pod wpływem spotkania Ansari ze starym szejchem Charaqanim zaczął pisać mistyczny komentarz do Koranu, który zatytułował Kaszf al-asrar. Największą sławę przyniosło mu jednak jego najmniejsze dzieło, którym są Monadżat - krótkie intymne modlitwy rymowaną prozą, uchodzące za jedną z perełek perskiej literatury mistycznej.
Abu Sa'id Abu al-Chejr urodził się w drugiej połowie X wieku w Chorasanie (pn.-wsch. Iran). Tam też żył i nauczał. Był jednym z największych i najbardziej wpływowych sufich tego okresu. Z początku studiował Koran, prawo i teologię, lecz w wieku około trzydziestu lat zwrócił się ku mistycyzmowi. Wtedy też rozpoczął się w jego życiu piętnastoletni okres surowego ascetyzmu, kiedy to przebywał bądź w odosobnieniu w swoim domu, bądź nauczał w chanegahu swego mistrza w Seraksie, bądź wędrował samotnie wśród gór i pustyń. Był kluczową postacią w rozwoju sufizmu, dzięki której sufizm rozwinął się w zorganizowane wokół szejcha bractwo sufickie. Do kultywowanego tam zekru, który do tej pory polegał na rytmicznych inwokacjach i powtarzaniu imion Boga, wprowadził ekstatyczny taniec połączony z muzyką i śpiewaniem poezji (sama'). Abu Sa'id był pierwszym spośród perskich sufich, którzy wyrażali swoje myśli i nauki za pomocą poezji, a konkretnie rubajatów, które są rdzennie perską formą wiersza, i że w układaniu ich był poprzednikiem Omara Chajjama.
Fachroddin Ibrahim, zwany Eraqim, urodził się na początku XIII wieku w małej wiosce niedaleko Hamadanu. Zanim przyszedł na świat jego ojciec miał sen, w którym Ali - zięć Proroka, czwarty kalif sunnitów i pierwszy imam szyitów - przepowiedział mu, że Eraqi będzie kimś wielkim. Tak też się stało. W wieku sześciu lat Eraqi znał na pamięć cały Koran, czym wzbudzał podziw sąsiadów. Gdy skończył siedemnaście lat był już wszechstronnie wykształcony i zaczął nauczać innych. Pewnego dnia przystał do derwiszów i z nimi zawędrował przez Iran do Indii. Zatrzymali się w Multanie. Tam Eraqi spotkał pierwszego ze swoich wielkich nauczycieli - szejcha Bahaoddina Zakarijję Multaniego, który był przywódcą bractwa Suhrawardii. Eraqi pozostał na służbie u Bahaoddina dwadzieścia pięć lat. Szejch zaręczył go ze swoją córką, a gdy umierał wyznaczył na swojego następcę. Później zawędrowal do Damaszku i Konyi w Turcji, gdzie spotkał swojego drugiego mistrza Sadroddin Qunawi, pod wpływem którego napisał Lam'at, poezje które pisane są bardzo zwięzłą, przeplataną wierszami prozą. Eraqi wzorował się tu, o czym sam mówi, na Sawaneh Ahmada Gazalego, który tak, jak on należał do Szkoły Miłości. Uważa się, że tekst ten, jak żaden inny wprowadza teozofię Ibn Arabiego do perskiej tradycji poetyckiej. Gdy Eraqi ukończył swoje dzieło zaniósł je Qunawiemu do przeczytania, a ten rzekł, że Iskry zawierają sedno tego, o czym mówi Fusus al-hikam. Eraqi zmarł pod koniec XIII wieku. Pochowano go na cmentarzu w Damaszku, obok Ibn Arabiego.
Fajez Daszti - na południu Iranu, nad Zatoką Perską, na wschód od miasta Buszehr, w wiosce Kordawan, w pierwszej połowie XIX wieku urodził się Mohammad Ali Daszti, znany jako Fajez Daszti. Mohammad chodził do wiejskiej szkoły, po czym naukę kontynuował na dworze Mohammada-chana Dasztiego - jednego z lokalnych wielmożów. Gdy chana zabito, Fajeza zesłano do wioski Gozderaz, gdzie żył do końca swych dni i gdzie umarł w sędziwym wieku. Niektórzy mówią, że był pasterzem i pasał owce, wędrując po okolicznych górach i pustyniach. To jednak tylko domysły, ponieważ w całej swojej twórczości Fajez ani razu nie wspomina o tym, czym się zajmował. Fajez pisał czterowiersze (dobejti) i uchodzi za najwybitniejszego, obok żyjącego niemal tysiąc lat wcześniej Baba Tahera, ludowego poetę Iranu. Jego dywan liczy 111 wierszy.
Faridoddin Attar urodził się około połowy XII wieku w Niszapurze w pn.-wsch. Iranie. Wiele podróżował, lecz w końcu osiadł w swoim rodzinnym mieście, gdzie zajął się farmacją i zaczął pisać. Tam też zmarł na krótko przed najazdem Mongołów i tam też został pochowany. Był jednym z najwybitniejszych i najpłodniejszych mistycznych poetów perskich. Oprócz zbioru wierszy pozostawił po sobie kilka masnawi, które przyniosły mu sławę już za życia i oddziaływały silnie na późniejszą perską literaturę mistyczną. Razem z Sana'im, który żył nieco wcześniej i Rumim, który żył trochę później, tworzy "wielką trójkę" poetów piszących mistyczne masnawi. Napisał również Tazkerat al-oulija (Wspomnienia o świętych) - zbiór życiorysów świętych i mistyków. Dumny był z tego, że nigdy nie zabiegał o względy możnych i nie zniżył się, by pisać dla nich panegiryki.
Omar Chajjam żył na przełomie XI i XII wieku. Urodził się, żył i umarł w Niszapurze, mieście leżącym w pn.-wsch. Iranie, które przeżywało wtedy swój okres świetności. Współczesny mu Nizam al-Mulk, potężny wezyr seldżuckiego sułtana Alp Arslana, opisał w swoim "Testamencie" dzieje niezwykłej przyjaźni, jaka łączyła go z Chajjamem i Hassanem Sabbahem. Omar Chajjam był przede wszystkim wybitnym astronomem, matematykiem, a także filozofem. O uznaniu, jakim się cieszył, świadczy najlepiej to, że gdy Malik Szah, syn Arp Arslana, postanowił zreformować kalendarz, Omar był jednym z ośmiu uczonych, którym powierzył to zadanie. Kalendarz, jaki wtedy opracowano był niemal tak dokładny, jak kalendarz gregoriański. Oryginalność jego myśli widać zaś w rubajatach, które układał "przy okazji".
Sa'di z Szirazu urodził się pod koniec XII wieku w Szirazie. Jego długie życie dzieli się na trzy, mniej więcej równe sobie, okresy. Młodość spędził głównie na studiach w Bagdadzie. Potem nastąpiło trzydzieści lat podróży, kiedy to, niczym derwisz, wędrował po muzułmańskich krainach: od Indii i ziem dzisiejszego Afganistanu na wschodzie, przez Iran, Jemen, Abisynię i Arabię, aż do Syrii, Azji Mniejszej i Afryki Północnej na zachodzie, by w końcu powrócić do Szirazu. Tam tez umarł jako stuletni starzec. Po powrocie do Szirazu zaczął pisać i na ten ostatni okres datowana jest główna część jego twórczości. W Iranie jego gazale ustępują popularności jedynie wierszom Hafeza i Rumiego. Poza Iranem zaś szczególnie znany jest z dwóch prac, które napisał tuż po powrocie z podróży. Pierwsza z nich to masnawi pt.: Bustan (Ogród). Druga zaś to duży zbiór anegdot i obserwacji pisanych prozą i ozdobionych wierszem, które miały uczyć tzw. "ziemskiej mądrości". Jego tytuł to Golestan (Ogród róż), zwany czasem najbardziej machiaweliczną z ksiąg, jakie zostały napisane po persku.
Szahaboddin Jahja Suhrawardi urodził się w połowie XII wieku w północno zachodnim Iranie i żył tylko 36 lat. Oskarżony w Aleppo o heretyckie poglądy, zginął zamordowany z rozkazu Salladyna i stąd znany jest również jako Szejch Maqtul - czyli Szejch Zamordowany. Mimo swego młodego wieku stworzył szkołę suficką, która wywarła i nadal wywiera ogromny wpływ na ezoteryczną myśl perską. To Hekmat-e Eszraq, czyli "Szkoła Iluminacji", która w oryginalny sposób łączy myśl zoroastryjską, starogrecką (platońską) z myślą islamu oraz metody, którymi posługują się w dotarciu do celu tak mistycy jak i filozofowie. Suhrawardi pisał po arabsku, lecz zostawił też kilka mniejszych dzieł po persku. To krótkie opowieści symboliczne, które językiem baśni, przypowieści i alegorii mówią o wtajemniczeniu duchowym. Wśród nich jest Opowieść ptaków, przetłumaczony przez niego na perski traktat Awicenny.
Rozmówki irańsko-polskie (farsi - polski)
Wymowa spisana w fonetycznym, polskim alfabecie. Przykładowo, wyraz “kucik” czytamy tak, jakbyśmy to przeczytali po Polsku, czyli przez miękkie “ć”. Jedyne dodatkowe zestawienie znaków to “kh”. Czytamy je jako “gardłowe r”, występujące również w jęz. francuskim.
Polska - Lachestaan
polski - lachestaani
dzień dobry (ogólne) - salaam!
dzień dobry (rano) - sob becheyr!
dzień dobry (po południu) - asr becheyr!
dobry wieczór - szab becheyr!
do widzenia - chodaa haafez!
dziękuję - mersi, mamnon, teszekur, motaszakkeram
przepraszam - bebachszid
damet garm - oddychaj długo (przyjacielskie pozdrowienie, można i w ten sposób podziękować)
khahesz mikonam - nie ma za co, proszę bardzo
tak - bali, balee
nie - na
dobrze - baasze, chubam
źle - bad, ghalat
ja - man
ty - to (potocznie)
ty - szomaa (uprzejmie)
on/a/o - u (ożywione)
on/a/o - aan (nieożywione)
my - maa
wy - szomaa
oni - aanhaa
jestem - (hast)am
jesteś - hasti
jest - (ha)st
jesteśmy - hastim
jesteście - hastid
są - hastand
jestem Polakiem - man lachestaani am
jestem studentem - man daaneszdżu am
kim pan jest? - shomaa ki hasti?
gdzie jest ...? - ... kodżaast?
gdzie jest bank? - baank kodżaast?
burda - tutaj
indża? - gdzie?
hub - dobre
hejli hub - bardzo dobre
bozork - duży
kucik - mały
garme - ciepło
sarde - zimno
bas - wystarczy
czan - ile?
czan solete - Ile masz lat?
czan ruz? - ile dni?
kodziaji? - skąd?
ahle kudziaji? - skąd jesteś?
indża kondżast? - gdzie mieszkasz?
khorda - jeść
gazo/szam - jedzenie (stąd polskie: szamać)
ban - mężczyzna
zan - kobieta
zandari - żonaty
szahr - miasto
merkez szahr - centrum miasta
baada… - po… (np. “Jek kilometer baada Esfahan”, czyli “Jeden kilometr po Isfahanie.” Można tego użyć, jeśli chcemy dostać się np. na wylot z miasta.)
ojciec - pedar
matka - maadar
siostra - chaahar
brat - baraadar
rodzina - chaanevaade
rajegan - za darmo (gdy łapiesz stopa i zatrzymuje się przy tobie samochód, pytasz: “rajegan?”. “Pul”, czyli “pieniądze” - odpowiada kierowca. Na to ty: “Pul nadoram, hooda hafes.”, czyli “Nie mam pieniędzy, do widzenia.”)
pul - pieniądze, płacić
pul nadoram - nie mam pieniędzy
Bebakhszid, miitunid rajegan baa khodetun bebarid? - Przepraszam, czy możesz mnie zabrać ze sobą za darmo?
pijadyr - pieszo
szufer - kierowca
kamion - ciężarówka
maszin - pojazd
otobus - autobus
baa… - używając … do przemieszczenia się (np. baa taxi - autobusem. Baa kamion - ciężarówką)
toman - 10 riali - w Iranie wszystkie ceny podane są w toman - walucie, która nie istnieje. Do każdej ceny dodajemy więc jedno zero i mamy podaną cenę w oficjalnych rialach.
geimatesz czande? - ile to kosztuje?
konserwe - konserwa
enar - granat (akcent pada na literkę a)
mołz - banan
sib - jabłko
ab - woda
czaj - herbata
farsi - perski
kos - cipa
koskesz - pieprzyć się (np. irański odpowiednik polskiego “JP” lub “CHWDP” to: polis koskesz. W towarzystwie poważnych ludzi nie używać!)
czadyr - namiot
kafe łeb (pisane: cafe web) - kafejka internetowa
Takhte Dżamszid - Persepolis
polis raa - miejsce, gdzie policja kontroluje przejeżdżające pojazdy
teraz - alaan
później - badan
przedtem - ghablan
rano - sobh
popołudniu - ba'ad az zohr
wieczorem - ghoroub
w nocy - shab, szab
godzina pierwsza w nocy - yek e sobh
godzina pierwsza po południu - yek e ba'ad az zohr
południe - zohr
północ - nesf e shab
dzisiaj - emrouz
wczoraj - dirouz
jutro - farda
w tym tygodniu - in hafte
w zeszłym tygodniu - hafteie gozashteh
w przyszłym tygodniu - hafteie aiandeh
Liczebniki
jeden - yek
dwa - do
trzy - se
cztery - czahaar
pięć - pandż
sześć - szisz
siedem - haft
osiem - haszt
dziewięć - noh
dziesięć - dah
11 - Yaz-dah
12 - Davaz-dah
13 - Siz-dah
14 - Chahahr-dah
15 - Panz-dah
16 - Shanz-dah
17 - Hev-dah
18 - Hedg-dah
19 - Nooz-dah
dwadzieścia - bist
dwadzieścia jeden - bist o yek
22 - beest oo-dow
23 - beest oo-seh
trzydzieści - si
trzydzieści trzy - si o se
czterdzieści - czehel
50 - Panjaah
60 - Shast
70 - Haftaad
80 - Hashtaad
90 - Navad
sto - sad
200 - deveest
300 - see sad
1000 - hezaar
2000 - dow hezaar
1 000 000 - yek millioun
W Iranie funkcjonują dwa podobne systemy cyfr: arabski i wschodnio-arabski. Odczytujemy je od lewej do prawej (nie, jak arabskie litery, od prawej do lewej). W nawiasach podana pisownia liter.
0 (۰) - sefer
1 (۱) - jek
2 (۲) - doo
3 (۳) - see
4 (۴/٤) - czahar
5 (۵/٥) - pandź
6 (۶/٦) - szerz
7 (۷) - haft
8 (۸) - haszt
9 (۹) - noh
10 (۱۰) - dah
500 (۵۰۰) - punsat
numer... (np. autobusu) - adad...
pół - nesf
mniej - kamtar
więcej - bishtar
Bibliografia
- Lambton, A. K. S.: Persian Grammar, Cambridge University Press 2000
- Składanek, B.: Wprowadzenie do gramatyki jezyka perskiego, Dialog 1997
Brak komentarzy:
Prześlij komentarz