Wspaniałe Stulecie i Sułtanka Hurrem Roksolana

Wspaniałe Stulecie to turecki serial kostiumowy opowiadający o życiu sułtana Sulejmana Wspaniałego, najdłużej panującego władcy Imperium Osmańskiego i jego miłości do pięknej Roksolany znanej jako Sułtanka Hurrem, niewolnicy wziętej w jasyr w dalekim słowiańskim kraju. Serial został na 2015 rok sprzedany do ponad 50 krajów i wszędzie bije rekordy popularności, także w Polsce. Imperium Osmańskie w XVI wieku zwane jest właśnie Wspaniałym Stuleciem. Historia panowania sułtana Sulejmana Wspaniałego, za którego rządów dawna osmańska Turcja osiągnęła szczyt swojej potęgi. Wspaniałe Stulecie – turecki serial telewizyjny, produkowany w latach 2011–2014. Początkowo serial produkowany był przez kanał Show TV, a od 2012 przez Star TV. Pierwszy oryginalny odcinek wyemitowano 5 stycznia 2011, a ostatni odcinek wyemitowano 11 czerwca 2014 roku. Piękny kostiumowy serial filmowy o życiu dworskim i historii imperium w XVI wieku skłania do zapoznania z historią i władcami tamtego okresu, a także z życiem Sułtanki Hurrem znanej jako Roksolana, która jest praktycznie najważniejszą postacią serialu.

WSPANIAŁE STULECIE - ZŁOTY WIEK OSMANÓW 

I SUŁTANKA HURREM - ROKSOLANA 

Wiek XVI to dla tureckiego Imperium Osmańskiego tak zwane Wspaniałe Stulecie - szczyt rozwoju i potęgi. Imperium Osmańskie (jako nazwa państwa pisane wielką literą, jako nazwa imperium dynastii Osmanów – małą; dla tego drugiego znaczenia synonimem jest nazwa imperium ottomańskie) – państwo tureckie na Bliskim Wschodzie, założone przez Turków osmańskich, jedno z plemion tureckich w zachodniej Anatolii, obejmujące w okresie od XIV do XX wieku Anatolię, część Azji południowo-zachodniej, Afrykę północną i Europę południowo-wschodnią. W kręgach dyplomatycznych na określenie dworu sułtana, później także całego państwa tureckiego, stosowano termin Wysoka Porta. Państwo to u szczytu rozwoju terytorialnego znajdowało się na trzech kontynentach-Afryce,Europie i Azji. Szczyt potęgi Osmanów nastąpił za imperatora Sułtana Sulejmana I Wspaniałego, który na przełomie XV i XVI wieku zakończył podbój południowo-wschodniej Europy (m.in. 1521 zdobycie Belgradu, 1541 – Budy, podporządkowanie Siedmiogrodu), ponadto opanował Bagdad i Jemen; potężna flota turecka narzuciła zwierzchnictwo Algierowi, Tunisowi i Trypolitanii. Sulejman Wspaniały rozbudował administrację centralną i prowincjonalną oraz związany z tym system lennych posiadłości wojsk (timar), a także system podatkowy, popierał handel i rzemiosło, przyczynił się do rozwoju kultury i sztuki. Po jego śmierci zaczęły się pierwsze oznaki upadku Turcji (m.in. klęska pod Lepanto 1571). Zwycięstwo Jana III Sobieskiego nad oblegającą Wiedeń armią turecką 1683 zapoczątkowało serię klęsk Turcji. W 1699 (na mocy pokoju w Karłowicach) Polska odzyskała część Ukrainy prawobrzeżnej i Podole (zajęte przez Turcję 1672), Habsburgowie otrzymali prawie całe Węgry, Wenecja – Moreę (Peloponez), Wyspy Egejskie i niektóre twierdze dalmatyńskie, Rosja – Azow i Zaporoże. 

Imperium Osmańskie - XIV do XVII wiek

Historycy polscy nagminnie stosują zamiennie nazwę Turcja dla Imperium Osmańskiego. Tymczasem zdaniem europejskich osmanistów: „Nie można też stwierdzić bez zastrzeżeń, że terytoria osmańskie stanowiły «Turcję» lub nawet «cesarstwo tureckie» w jakimkolwiek sensie”. Z tym stanowiskiem w pełni zgadza się Jerzy S. Łątka i proponuje nazwę Osmania jako skrót dla Imperium Osmańskiego. Od lat powtarza: „Dawna Osmania i dzisiejsza Turcja to dwa różne cywilizacyjnie światy. Nie tylko z tego powodu, iż kraj o nazwie Turcja zaistniał dopiero w 1923 roku. Dlatego, iż kosmopolityczną, wielonarodowościową Portę cementował islam i ciągłość dynastii Osmanów, zaś ukształtowana przez paszę Mustafę Kemala (Kemala Atatürka) Turcja to narodowa, konsekwentnie laicka republika. Wysoką Portę zamieszkiwali Osmańczycy, mężczyźni z tradycyjnymi fezami na głowach i zakwefione kobiety, zaś mieszkańcy Turcji ubrani są w europejski strój. Osmańczycy byli tworem cywilizacji muzułmańskiego Orientu, zaś Turcy są dziećmi kulturowego mariażu tegoż Orientu z Europą i czują się Europejczykami”. 

Sułtan był władcą despotycznym, „panem ludzkich karków” – wszystkich poddanych traktowano jak jego niewolników. Państwo i cała ziemia w jego obrębie uznawana była za dziedziczną własność dynastii Osmanów. Wola sułtana była święta, a jedynym ograniczeniem jego władzy był szariat (prawo religijne) – nie mógł on postępować wbrew jego przepisom. Sułtana nazywano kalifem, „sługą dwóch świątyń” (odniesienie do opieki nad Mekką i Medyną), „imperatorem Wschodu i Zachodu”, a wykorzystując perskie wzorce ustrojowe – padyszachem (panem królów) lub szachinszachem (królem królów). Sułtani tytułowali się także cesarzami rzymskimi (po zdobyciu Konstantynopola w 1453 roku). Sułtan rządził z pomocą zastępu urzędników. Najwyższym był wielki wezyr, który odpowiadał za koordynację prac urzędów, politykę zagraniczną, ogólną politykę wewnętrzną, często dowodził wyprawami wojennymi. Poza nim było jeszcze dwóch wezyrów niższego stopnia. Dwaj ministrowie zajmowali się skarbowością i finansami, çavus başi (czyt. czawus baszi) kierował dworem i wymiarem sprawiedliwości, kapudan pasza dowodził flotą wojenną, kahyabey kierował sułtańską kancelarią, dwóch kadiaskerów odpowiadało za sądownictwo wojskowe. Najwyżsi urzędnicy byli członkami dywanu (rady doradczej sułtana), która często obradowała sama i, niczym rząd, zajmowała się sprawami powierzonymi przez władcę. 

Generalnie, Turcja Osmanów, było to państwo o strukturze feudalnej o ogromnych wpływach biurokracji i armii. Ludność niemuzułmańska była zorganizowana w system milletów - quasi-suwerennej władzy nad poszczególnymi narodami imperium. Było ono na tyle sprawnie administrowane, iż w Europie wieków XV-XVII panowało wśród wielu rządzących oraz filozofów społecznych przekonanie o niemalże doskonałości systemu tureckiego, który próbowano mniej lub bardziej udatnie naśladować (początki absolutyzmu w Europie). W swojej organizacji gospodarczej było to państwo łupieskie, które swój złoty okres przeżywało w okresie grabienia podbijanych terytoriów. Taka organizacja państwa była spadkiem po koczowniczych początkach imperium, kiedy było ono po prostu jednym z wielu łupieżczych sułtanatów, istniejących w Azji Mniejszej. Imperium nie zdołało jednak z powodu nadmiernej biurokratyzacji i militaryzacji życia społecznego wytworzyć klasy średniej i zaczątków nowoczesnej gospodarki kapitalistycznej. Spowodowało to, iż od wieku XVII imperium zaczęło powoli chylić się ku upadkowi (w wiekach XVIII i szczególnie XIX zwano Turcję „chorym człowiekiem Europy”). 

Zostać władcą (królem, cesarzem) czyli sułtanem w Turcji osmańskiej teoretycznie było dość łatwo, aczkolwiek oczywiście nie wszyscy mogli dostąpić tego zaszczytu. Słowo „Łatwo” jest określeniem względnym, ale ma swoją wartość, jeśli odniesiemy je np. do dziedziczenia tronu w monarchiach europejskich, gdzie z reguły następstwo było ściśle określone: najczęściej trzeba było być najstarszym, legalnie urodzonym męskim potomkiem panującego władcy. Tymczasem islam przyjmuje, że sułtanem może zostać każdy pełnoletni i zdrowy na umyśle mężczyzna. W Turcji osmańskiej oznaczało to, że sułtanem może zostać każdy męski członek dynastii Osmanów. Z jednej strony dawało to możliwość osadzenia na tronie najzdolniejszego przedstawiciela dynastii, z drugiej zaś – prowadziło do notorycznych konfliktów i walk o tron, zwłaszcza w pierwszym okresie dziejów państwa, do początków XVI wieku. Skoro bowiem każdy z książąt osmańskich mógł zostać władcą, nikt nie chciał ustąpić i o obsadzeniu tronu decydowała często walka zbrojna. Po klęsce pod Ankarą w 1402 roku, kiedy to sułtan Bajezyd I trafił do niewoli Tamerlana, walka synów sułtańskich o tron niemal nie doprowadziła do upadku państwa. W każdym razie przez ponad 10 lat Turcja była faktycznie podzielona na dwie części, europejską i azjatycką, z osobnymi sułtanami. Wreszcie Mehmed I w 1413 r. przywrócił jedność. Po jego śmierci jednak znów doszło do walk o władzę (1421 r.). Wtedy to okazało się, że ten z książąt, który opanuje stolicę, skarbiec i archiwa, a w dodatku uzyska poparcie janczarów, zostaje legalnym władcą. Taki tryb obejmowania tronu gwarantował, iż sułtanem zostawał najzdolniejszy z pretendentów (skoro udało mu się wyeliminować konkurentów, musiał znać się na polityce i wojskowości). Zarazem jednak rodziło to za każdym razem zagrożenie dla stabilności państwa, tym bardziej, iż nawet przegranych książąt chętnie wspierali wrogowie Turcji – Bizancjum, Wenecja czy Persja – choćby tylko po to, by szachować sułtana groźbą zbrojnego poparcia roszczeń jego konkurenta (tak było np. po 1481 roku, kiedy Bajezyd II objął tron z pomocą janczarów, ale dopóki na Zachodzie przebywał jego brat, książę Dżem, Turcja miała skrępowane ręce w ekspansji przeciw Wenecji). 

Zdobywca Konstantynopola, Mehmed II (1451-1481) dla zapobieżenia tej sytuacji postanowił, że nowy sułtan ma prawo zabić swoich braci (najczęściej przyrodnich, co zmniejszało skrupuły). Nie zawsze to się jednak udawało, gdyż zgodnie z tradycyjną praktyką książęta byli wysyłani przez ojca na prowincję, by tam uczyli się rządzić. Otaczano ich co prawda nadzorcami, ale bywało, że przedsiębiorczy książę zdołał się zbuntować – tak było np. w 1511 roku, gdy Selim zbuntował się przeciw ojcu, uznając to za jedyny sposób uniknięcia śmierci wobec faktu, że ojciec faworyzował innego z synów. Bunt się udał i Selim I został sułtanem. Już jednak jego syn, Sulejman Wspaniały, za sprawą intryg pięknej Roksolany polecił zgładzić swych synów, Mustafę i Bajezyda, pozostawiając przy życiu jako następcę Selima II, akurat najmniej zdolnego ze swych synów. Selim II zapoczątkował listę słabych sułtanów – brak „selekcji naturalnej”, jaką były walki braci o władzę po śmierci ojca, dał się już odczuć. Praktykę mordowania braci kontynuowali następni władcy, do Mehmeda III włącznie: gdy ten objął tron w 1595 roku, kazał zgładzić dziewiętnastu braci. Wywołało to tak przygnębiające wrażenie, że ten sam sułtan zmienił postępowanie wobec swoich synów. Zamiast wysyłać ich na prowincję dla nauki rządzenia, polecił trzymać w zamkniętych pawilonach haremu pałacowego, zwanych kafes (klatka). Książęta mieli zakaz opuszczania kafesu i płodzenia potomstwa. Żyli w ciągłym strachu przed egzekucją, co sprzyjało zaburzeniom umysłowym – i na dalszą metę osłabiło „jakość” panujących sułtanów. Rosły wpływy matki panującego, walide sułtan – już w 1595 roku matka Mehmeda III zataiła śmierć jego ojca i wezwała syna do powrotu z prowincji, umożliwiając objęcie władzy. Z czasem system ten doprowadził do tzw. rządów haremowych w połowie XVII wieku, po których nastały czasy rządów wielkich wezyrów z rodu Köprülü – coraz słabsi sułtani coraz mniej bowiem nadawali się do rządzenia państwem. Takim był też i Mehmed IV (1648-1687), z którego wojskami walczył Jan Sobieski. Z imieniem tego sułtana wiąże się dalsze „uspokojenie” w systemie obejmowania władzy. Mehmed IV został zdetronizowany przez janczarów, niezadowolonych z klęsk, ale nie zamordowany, jak jego ojciec. Władzę przejął jego przyrodni brat, Sulejman II – notabene, kiedy urzędnicy przyszli poń do kafesu, sądził, że chcą go zamordować. Od tej pory ustaliła się nowa, również niepisana zasada obejmowania władzy – tron dziedziczył najstarszy z braci, a później kolejno według starszeństwa bracia z następnego pokolenia. System ten, swoisty seniorat, utrzymał się w zasadzie do końca panowania Osmanów w pierwszej ćwierci XX wieku. 

Imperium osmańskie było państwem wielokulturowym o charakterze militarno-religijnym. Szansę znacznego awansu społecznego stwarzało jedynie przejście na islam, jakkolwiek Osmanie tolerowali grecką arystokrację – prawosławnych chrześcijan, tzw. fanariotów, którzy sprawowali wiele wysokich urzędów w państwie tureckim – wykorzystywano ich między innymi jako tłumaczy, ponieważ islam Osmanów zabraniał nauki języków obcych. Wielu wysokich urzędników wywodziło się ponadto spośród Albańczyków (muzułmanów). Generalnie kultura imperium była militarystyczna, biurokratyczna (regulowano np. kolor ubrań i butów noszonych przez wyznawców poszczególnych religii) i teokratyczna, ale nie nacjonalistyczna, a Turcy jako narodowość nie byli faworyzowani. Wbrew panującym często stereotypowym opiniom, należy zwrócić uwagę na względną tolerancję religijną panującą w Imperium. Prześladowania ze względów religijnych nie były częste i zwykle stanowiły wyraz zemsty za bunty czy niepowodzenia wojenne w walkach z chrześcijanami, niekiedy także efekt fanatyzmu poszczególnych namiestników. Tolerancja wobec Żydów stanowiła przyczynę migracji znacznej części Żydów Sefardyjskich (wygnanych w 1492 roku z Hiszpanii) na tereny Imperium, głównie do Salonik. Z drugiej strony nie-muzułmanie byli poddani instytucjonalnej dyskryminacji – musieli płacić władzom dodatkowe podatki i byli poddani różnym ograniczeniom prawnym. Chrześcijanie musieli dostarczać swoje dzieci jako janczarów do armii. Przejście na islam było także często jedyną drogą do kariery na sułtańskim dworze.  

LISTA SUŁTANÓW OSMAŃSKICH - XVI WIEK

Lista sułtanów (królów, władców) Imperium Osmańskiego w XVI wieku znanym jako Wspaniałe Stulecie. 

SUŁTAN BAJAZYD II 

Sułtan Bajazyd II

Bajazyd II (ur. 1447/1448 w Didymoteicho w Tracji (ówczesne Dimetoka), zm. 26 maja 1512) – sułtan osmański od 1481 do 1512 roku. Syn Mehmeda Zdobywcy i Greczynki Gülbahar Hatun. Bajazyd miał brata Cema, z którym wygrał walkę o tron Imperium osmańskiego. Dnia 25 kwietnia 1512 został zmuszony do abdykacji przez syna Selima I. W dniu 3 lipca 1503 roku Leonardo da Vinci wysłał do niego list, oferując mu swoje usługi inżynierskie. Oferował mu m.in. zbudowanie mostu w Konstantynopolu. Utwierdził zwierzchnictwo Osmanów nad Mołdawią, czym zagroził Polsce (z którą 1499 zawarł rozejm); walczył z Węgrami i Wenecją; aby zapobiec wojnie domowej, abdykował na rzecz swego syna Selima I (wkrótce potem zmarł). 

SUŁTAN SELIM I Groźny 

Sułtan Selim I Groźny

Selim I Groźny (Okrutny) - ur. 10 października 1470, zm. 22 września 1520 – sułtan z dynastii Osmanów, panujący w latach 1512-1520. Nazywany Yavuz, co znaczy odważny. Syn sułtana Bajazyda II. Ojciec Sulejmana Wspaniałego. Początkowo gubernator Trapezuntu (1495-1511) i Samandiry (1511-1512), w ostatnim roku panowania swego ojca, którego wkrótce przed śmiercią odsunął od władzy, stoczył walkę o tron ze starszym bratem Ahmedem; po objęciu rządów nakazał zgładzić najbliższych krewnych, potencjalnych pretendentów do tronu. W 1514 roku pokonał siły perskie szacha Ismaila I w bitwie na równinie Czałdyran (Çaldiran, 23 VIII) i zagarnął większość ziem Kurdystanu i część Armenii. W 1515 roku niektórzy kurdyjscy przywódcy plemienni poddali się protekcji sułtana. 

Rozgromił wojska mameluków w bitwach pod Mardż Dabik (24 VIII 1516) koło Aleppo i pod Ar-Rajdanijją (22 I 1517), dzięki czemu przyłączył do imperium Syrię, Palestynę, Jordanię, Egipt i Al-Hidżaz. Zawładnął w ten sposób Mekką i Medyną, a także świętym miastem Jerozolimą i dawnymi stolicami kalifatów: Damaszkiem (niegdyś stolica Umajjadów) i Kairem (przed wiekami siedziba Fatymidów). Po podbiciu Egiptu sprowadził do Stambułu kalifa Al – Mutawakkila III (1508-1517), ostatniego potomka Abbasydów żyjącego dotąd pod kuratelą mameluków. W 1519 roku, dzięki Hajreddinowi Barbarossie, zwierzchnictwo sułtana uznała Algieria. Tuż przed śmiercią planował wyprawę na Rodos. Na jego rozkaz powstał nowy kodeks prawny Kanunname. Pisał poezje pod pseudonimem „Selimi”. Był jednym z głównych budowniczych potęgi i prestiżu państwa osmańskiego i jego pozycji w świecie islamu. Podboje sułtana na długo ukształtowały mapę polityczną Bliskiego Wschodu. Częściowo ich skutki widoczne są do dziś (Kurdystan). 

Poszerzył granice państwa osmańskiego i uczynił je najsilniejszym państwem muzułm.; 1514 pokonał perskich Safawidów, podbił część Armenii i zachodniego Kurdystanu; stoczył zwycięskie bitwy z wojskami egipskimi Mameluków (1516 Mardż Dabik w Syrii i 1517 Ar-Rajdanijja k. Kairu), kładąc kres ich panowaniu w Syrii, Egipcie i Al-Hidżazie; szarif Mekki, wręczając Selimowi klucze do tego świętego miasta islamu, symbolicznie ustanowił sułtana osmańskiego opiekunem świętych miejsc muzułmanów, co zinterpretowano potem jako zwierzchność nad wszystkimi muzułmanami.  

SUŁTAN SULEJMAN WSPANIAŁY - PRAWODAWCA 

Sułtan Sulejman Wspaniały - w młodości

Sulejman Wspaniały - turecki: Süleyman; arabski Sulaymān, ur. 6 listopada 1494, zm. 5/6 września 1566 podczas oblężenia Szigetváru – sułtan osmański w latach 1520–1566. Był synem Selima I Groźnego i Hafsy (Hafizy). Zwany był również Prawodawcą (turecki: Kanuni, arabski: al-Qānūnī). W czasach jego panowania Imperium Osmańskie osiągnęło szczyt swojej potęgi. Prowadził liczne wojny, wskutek których rozszerzył terytorium Imperium (największy, jeśli chodzi o obszar przyłączonych ziem, zdobywca osmański). Przeprowadził reformę administracji, armii, finansów. Mecenas kultury oraz poeta występujący pod pseudonimem Muhibbi. Za panowania Sulejmana Imperium Osmańskie znacznie rozszerzyło swe granice. Głównym kierunkiem ekspansji była Europa, jednak władca pozyskał również terytoria w Azji i Afryce. Osobiście brał udział w trzynastu kampaniach wojennych. W swej polityce zagranicznej posługiwał się również umowami międzynarodowymi – to właśnie dzięki nim udało mu się przełamać politykę izolacyjną prowadzoną w stosunku do jego państwa przez kraje europejskie. Gdy Sulejman obejmował władzę, Imperium Osmańskie było w Europie poddane izolacji jako państwo muzułmańskie. Utrzymywało z mocarstwami chrześcijańskimi jedynie sporadyczne kontakty. 

Przydomkiem Wspaniały jest określany głównie w źródłach europejskich od ok. XVIII w., w świecie muzułmańskim znany przede wszystkim jako Kanuni [‘prawodawca’]. Za jego panowania imperium osmańskie święciło największe triumfy polityczne i militarne, był to także okres bujnego rozkwitu kultury osmańskiej. W 1521 zdobył Belgrad i ruszył na Węgry (1526 zwycięska bitwa pod Mohaczem); 1523 zajął wyspę Rodos, 1529 oblegał Wiedeń, 1541 zdobył Budę. Na Bliskim Wschodzie rozciągnął swe wpływy na Mezopotamię (1534 zdobył Bagdad) i Jemen, w Maghrebie zaś 1534 wkroczył do Tunisu, 1551 do Trypolisu, potem do Algieru. Sulejman Wspaniały był także reformatorem państwa, przeprowadził reformę administracji, armii i finansów — jednym z jego wielkich osiągnięć było uregulowanie prawa osmańskiego; starał się ograniczyć prawa feudałów, z drugiej zaś strony zatwierdził przywiązanie chłopów do ziemi. Znany był również jako mecenas sztuki i nauki — opiekował się m.in. poetami Fuzulim i Bakim (sam także pisał wiersze) oraz architektem Sinanem; dbał również o muzułmańskie miejsca święte, m.in. Mekkę, Jerozolimę, An-Nadżaf i Al-Kazimajn. Porównywany m.in.: z Karolem V i Henrykiem VIII. 

Jako muzułmanin Sulejman mógł mieć 4 żony oraz tyle konkubin, ile był w stanie utrzymać. Pierwsza jego żona pozostaje nieznaną z imienia. Poślubił ją w 1511 roku, gdy przebywał w Kefie. Urodziła syna Mahmuda. Zmarł on podczas epidemii ospy 29 października 1521 roku. W życiu Sulejmana nie odegrała znaczącej roli. Zmarła w 1520 roku. Druga żona nazywała się Gülfem Sułtan. Jej synem był Murad. Również i on zmarł podczas epidemii ospy 10 października 1521 roku. Gülfem została zabita podczas jej zamachu na sułtana w 1562 roku. Trzecia – Mâhidevrân Sułtan, była bardziej znana jako Gülbahar (Wiosenna Róża). Po śmierci Mahmuda jej syn, Mustafa (zarządca prowincji Manisa od 1533), początkowo uznany przez Sulejmana za następcę tronu, został stracony z polecenia sułtana, gdy ten zaczął obawiać się, że jego wpływy w armii są zbyt wielkie. Czwartą żoną sułtana była Hürrem Sułtan, w Europie znana jako Roksolana. Pierwszy syn Sulejmana i Roksolany urodził się w 1521 roku. Roksolana była wielką miłością władcy. Adresował do niej poezję miłosną. Para pozostawiła wiele listów miłosnych. W roku 1530 (data podawana przez angielskiego obserwatora sir Georgia Younga) odbył się oficjalny ślub Sulejmana i Roksolany oraz wystawne wesele. Sułtanka Hurem - Roksolana zaproponowała budowę meczetu noszącego imię Sulejmana. Pomysł ten zrealizował nadworny architekt Sinan. Wielki wpływ na panującego wykorzystywała do rozgrywek politycznych: wpływała na politykę zewnętrzną (przypisuje się jej przyjazne nastawienie sułtana do Polski), prowadziła korespondencję z Boną Sforzą i Zygmuntem II. Brała udział w walce o wyznaczenie następcy tronu; spowodowała, że jej syn Selim po śmierci ojca objął tron jako Selim II. Po jej śmierci padyszach prowadził działalność poświęconą pamięci żony (kontynuując dzieło rozpoczęte przez Roksolanę w ostatnich latach życia). Ufundował w imperium liczne obiekty poświęcone jej pamięci. Zostali pochowani w jednej krypcie, ich grobowce sąsiadują ze sobą. Zapoczątkowany przez Roksolanę okres rzeczywistego wpływu żon sułtanów na ich mężów nazywany jest rządem sułtanek. 

Panuje przekonanie, że Sulejman najbardziej kochał jedyną córkę. Wykorzystywała to Roksolana, manipulując sułtanem za pomocą dziecka. Później sama Mihrimah wykorzystywała swój wpływ na ojca, by osiągnąć własne cele. W 1539 roku została wydana za mąż za paszę Rustema, późniejszego wielkiego wezyra. Sulejman ufundował na jej cześć meczet, który wybudował architekt Sinan w 1550, na miejscu kościoła św. Jerzego w Üsküdar, azjatyckiej części Stambułu (w starożytności Chalcedon). Spośród synów ojca przeżył jedynie Selim. Pozostali zmarli w trakcie walki o następstwo po ojcu. Roksolana, snując intrygi przeciw Mustafie, przyczyniła się do jego śmierci (został uduszony z polecenia Sulejmana). Legenda podaje, że Dżihangir zmarł z żalu po swoim bracie. Bajezid po nieudanej próbie wyeliminowania Selima schronił się wraz z 12 000 swoich ludzi w Persji. Skorzystał w ten sposób z pomocy wroga Imperium, stając się zdrajcą. Sulejman porozumiał się z szachem Persji Tahmaspem, w wyniku czego zwolenników Bajezida zabito w zamian za 4000 złotych monet, a jego samego wraz z czterema synami wydano posłańcom padyszacha. Wyrok śmierci wydany przez sułtana wykonano 28 listopada 1562 roku. 

Wraz z narastającą ekspansją muzułmanów pojawiały się kolejne konflikty. Najpoważniejszy związany był z walką o koronę Węgier, gdzie do rywalizacji z sułtanem stanęli Habsburgowie (Ferdynand I oraz wspomagający go poprzez walkę na Morzu Śródziemnym Karol V). Spór z Habsburgami spowodował zacieśnienie stosunków z Francją, która również była z nimi w konflikcie. Franciszek I Walezjusz dążył do sojuszu z Imperium Osmańskim. Starania te doprowadziły do zawarcia w 1535 roku układu między Franciszkiem I a Sulejmanem (nazwanego wówczas kapitulacją, jednak w znaczeniu innym niż obecne). Był to akt obustronnych przywilejów (handlowych), bez dyskryminacji żadnej ze stron. Za przykładem Francji poszły inne kraje europejskie, w pełni akceptując Imperium Osmańskie jako uczestnika polityki europejskiej. Z czasem liczne układy podpisywane z państwami europejskimi przyczyniły się do penetracji rynku wewnętrznego Imperium Osmańskiego przez kupców zagranicznych i osłabienia jego pozycji ekonomicznej. W polityce europejskiej Sulejmana występowały również dwie republiki kupieckie: z Wenecją rywalizował on o wpływy w basenie Morza Śródziemnego, natomiast Dubrownik, wystawiony na możliwe represje ze strony Imperium, popierał politykę sułtana (kontyngent wojsk republiki walczył wraz z armią padyszacha podczas wyprawy na Węgry w 1521 roku). Portugalia i Hiszpania walczyły z Imperium Osmańskim na Morzu Śródziemnym i Oceanie Indyjskim. 

Choć już Selim I planował wyprawę na Rodos, plany te zrealizował dopiero Sulejman. Armada sułtana składała się z 400 statków, na ich pokładzie przewieziono około 160 tysięcy ludzi. Na wyspie znajdował się garnizon joannitów, złożony z około 7500 żołnierzy. Walki trwały 6 miesięcy i zakończyły się zdobyciem wyspy przez Osmanów. Padyszach pozwolił jednak joannitom odejść, w zamian za co kawalerowie maltańscy zobowiązali się zachować pokój. 

Sulejman kontynuował rozbudowę floty morskiej, rozpoczętą przez jego ojca. Uczynił z niej znaczną siłę militarną, tak że była w stanie stawić czoła ówczesnym potęgom morskim, np. Portugalii. Rywalizacja z Portugalią zaczęła się od wyprawy z 1538 roku do Indii (wzięły w niej udział 72 okręty z 20 tys. marynarzy). Kolejne wyprawy na akwenie Oceanu Indyjskiego miały miejsce w latach 1546 (podczas tej ekspedycji zdobyto Basrę) oraz 1552. Czasy panowania Sulejmana to również umocnienie się Imperium Osmańskiego na Morzu Śródziemnym. Początkowo nieliczna flota wspierała wyprawę Sulejmana. W roku 1521 intensywny rozwój marynarki rozpoczął się od przejścia na służbę do Sulejmana (1533) korsarza Chajr ad-Dina Barbarossy (władał Algierem od 1529 roku jako namiestnik sułtana). Flota szybko zyskała znaczną wartość bojową – w 1537 roku wraz z siłami Franciszka I zdobyto Otranto we Włoszech. Podczas bitwy pod Prevezą w 1538 roku flota osmańska pod dowództwem Rudobrodego pokonała flotę koalicji chrześcijańskiej - od tego momentu rozpoczyna się okres dominacji tureckiej na Morzu Śródziemnym, który potrwa aż do bitwy pod Lepanto. 

Walcząc o poszerzenie granic swego państwa w Europie, sułtan nie zapominał o wschodnich granicach Imperium. Pierwszą wojnę z Persją Safawidów sułtan rozpoczął w 1534. Tego samego roku zdobył Bagdad. Walki na pograniczu z osobistym udziałem sułtana trwały jeszcze 2 lata. Kolejne wojny toczone były w latach 1548–1549 oraz 1553–1555. Pokój podpisano 20 maja 1555 w Amasyi; na mocy postanowień traktatu Imperium Osmańskie zatrzymało zdobyty Irak. 

Polska i Węgry, a Sulejman I Wspaniały 

Nim Sulejman objął panowanie, oba państwa zawarły trzyletni pokój (1 października 1519). Przestał on jednak formalnie obowiązywać po śmierci Selima I (zgodnie z osmańską tradycją traktaty podpisane przez władcę wygasają wraz z jego śmiercią). Sulejmanowi zależało na przyjaznych stosunkach z Polską – poza zapewnieniem sobie spokoju na granicy miał nadzieje na poparcie Lechistanu (turecka nazwa Rzeczypospolitej), a przynajmniej na jego neutralność, w konflikcie z Habsburgami. Również Zygmunt Stary nie chciał konfliktu z Imperium Osmańskim, koncentrując swą politykę na innych celach. Podczas wyprawy na Węgry w 1521 roku Sulejman rozważał zaatakowanie Polski przy pomocy Tatarów, jednak Zygmunt Stary, przestrzegając układu i mając nadzieje na nowy, wysłał skromne posiłki, choć krajem władał wówczas jego bratanek Ludwik II Jagiellończyk. Stan status quo pomiędzy państwami utrzymywał się nadal, pomimo trwającego konfliktu na Węgrzech. 26 października 1528 roku podpisany został traktat, gwarantujący przyjazne stosunki pomiędzy obydwoma państwami, zwrot jeńców za wykupem oraz wolność handlu.

Na stosunkach pomiędzy Polską a Imperium Osmańskim zaciążył Piotr Raresz, hospodar mołdawski, który w 1530 roku najechał należące do Polski Pokucie (prawdopodobnie stało się tak za milczącym przyzwoleniem padyszacha). Raresz był jednocześnie lennikiem Sulejmana, Polska nie mogła więc otwarcie rozpocząć z nim wojny, nie ryzykując konfliktu z sułtanem. Po wymianie listów załagodzono spór. Kontynuowano politykę rozwijania przyjaznych stosunków poprzez liczne listy i działalność posłów. Sułtan nie chciał zwłaszcza dopuścić do zbliżenia Zygmunta Starego z Habsburgami (poprzez małżeństwo Zygmunta Augusta z Elżbietą Habsburżanką). Efektem było zawarcie pokoju „wieczystego” w 1533 (podpisanego przez króla Polski 1 maja).

Mimo oficjalnego dokumentu Petru Raresz ponownie zajął Pokucie w 1538 roku. Sulejman odrzucił propozycję wspólnej wyprawy karnej, złożoną przez Zygmunta Starego, i samodzielnie przeprowadził ekspedycję (tym bardziej, że hospodar próbował się uniezależnić, przestał płacić haracz i nawiązał współpracę z Habsburgami). Po pokonaniu Raresza (15 września sułtan zajął Suczawę) problem Mołdawii przestał zakłócać stosunki polsko-osmańskie. Na granicy nie zapanował jednak spokój. Przez cały czas miały tam miejsce incydenty zbrojne. Z terytorium Imperium na stronę polską przedostawali się i dokonywali rozbojów Tatarzy, w przeciwnym kierunku wypadów dokonywali Kozacy. Te wydarzenia nie wpływały jednak na politykę państwową, zazwyczaj ograniczano się do wymiany listów i skarg oraz przesyłania spisów poniesionych strat. Potwierdzeniem przyjaznych stosunków między państwami był odnowiony przez Zygmunta Augusta w 1553 roku traktat pokojowy, który anulował wzajemne żądania rekompensaty. Sulejman uznał go między 6 a 15 grudnia. 

Na konflikty Imperium Osmańskiego z Węgrami składa się szereg wojen, prowadzonych głównie podczas panowania Sulejmana. Pierwszą jego interwencją zbrojną poza granicami kraju była właśnie wyprawa otwierająca drogę na Węgry. Miała ona miejsce w 1521, a jej celem było zdobycie Belgradu. Jako powód wojny Sulejman podał haniebne potraktowanie posła tureckiego (tortury) oraz niezapłacenie haraczu. Armie osmańskie przekroczyły Sawę 26 lipca. Pierwszą armią dowodził sam padyszach, kierowała się ona na Belgrad, druga pod zwierzchnictwem Muhammada kroczyła na Siedmiogród. 29 sierpnia twierdza Belgrad skapitulowała. Sulejman wycofał się po 19 dniach pobytu, zostawiając w mieście garnizon. Pierwsze starcie zakończyło się realizacją planów sułtana.

Kolejna wojna wybuchła w 1526 roku, gdy na Węgry wkroczyły dwie armie osmańskie. Podczas tej kampanii doszło do starcia, które miało rozstrzygnąć o losie Węgier – była to bitwa pod Mohaczem. Podczas tej konfrontacji miało miejsce wydarzenie, które bezpośrednio zagroziło życiu Sulejmana – 35 rycerzy bezpośrednio zaatakowało sułtana. Większość z nich zginęła, trzech spośród nich starło się jednak z padyszachem. Zabił on mieczem całą trójkę, po bitwie w zbroi Kanuniego tkwiło 7 strzał. Po śmierci w bitwie króla Ludwika II Jagiellończyka, Sulejman sprzymierzył się z Janem Zápolyą – pomógł mu w uzyskaniu korony, w zamian za co król Jan stał się dobrowolnym lennikiem sułtana (uznał zwierzchnictwo Imperium Osmańskiego).

10 maja Sulejman wyruszył na kolejną wyprawę na Węgry, by osadzić na tronie Zápolyę. Po zdobyciu Budy w imieniu sułtana dokonano tam koronacji Zápolyi na króla Węgier, Sulejman wyruszył natomiast na Wiedeń. 15 kilometrów od miasta (w miejscowości Bruck) rozbił siły dowodzone przez von Zedlitza i rozpoczął oblężenie metropolii. Jednak pojawienie się wojsk Ferdynanda I sprawiło, że po 19 dniach nakazał odwrót.

Kolejna wyprawa na Węgry miała miejsce w 1532 roku. Konflikt ostatecznie zakończył się podpisaniem 22 czerwca 1533 formalnego zaniechania działań wojennych, regulującego kwestię władzy nad Węgrami. Król Ferdynand I Habsburg uznał Jana, ten z kolei zobowiązał się płacić haracz Sulejmanowi. Padyszach przyjął tymczasowo to rozwiązanie, ponieważ już wtedy planował wyprawę do Persji i ekspedycję morską na Ocean Indyjski. Spór nie został jednak rozwiązany ostatecznie. Kolejna wyprawa władcy miała miejsce w 1541 roku, następna już w 1543. Po raz ostatni Sulejman wyruszył na Węgry w 1566 roku. Ostatecznie „kwestię węgierską” rozwiązał dopiero Selim II, który w 1568 roku zawarł w Adrianopolu rozejm z Maksymilianem II, kończąc tym samym zmagania o koronę węgierską. 

Prawodawstwo i poezje Sulejmana Wspaniałego

Sulejman Wspaniały - Kanuni - Prawodawca

W Imperium Osmańskim podstawy porządku prawnego były regulowane przez szariat, równocześnie rozwijano ustawodawstwo pozytywne pod postacią prawa sułtańskiego. Nie obowiązywała jednak zasada nadrzędności szariatu nad prawem stanowionym (np. za kradzież nie obcinano ręki, lecz wysyłano na galery). Sulejman polecił skodyfikować istniejące przepisy fiskalne i administracyjne, opracowane za Mehmeda II. Tak powstał zbiór Kanunname (księga przepisów prawnych). Rozwinął przepisy regulujące gospodarkę rolną, podjął działania mające na celu ujednolicenie systemu prawnego. Sułtan dążył do podniesienia znaczenia prawa sułtańskiego („uświęcenie” prawa świeckiego). Jego najbliższym współpracownikiem w dziedzinie prawa był Ebüssüud, od 1545 pełniący funkcję szejhülislama. Część przepisów opracowanych za panowania Sulejmana obowiązywała do upadku Imperium. 

Sulejman był również poetą, występował pod pseudonimem Muhibbi (czyli miłośnik, zakochany). Najczęściej tworzył gazele. W poezji sułtana wyróżnia się trzy wątki:

- opisujący doświadczenia jego panowania,

- wiersze mistyczne i religijne,

- poezja liryczna.

Wspierał życie kulturalne, ufundował liczne budowle. Jako mecenas wspierał zwłaszcza architekta Sinana, który zaprojektował liczne budowle, m.in. Meczet Sulejmana (najsłynniejszy projekt), uważany za jedną ze wspanialszych budowli muzułmańskich tego okresu. 

Oblężenie Szigetváru 

Oblężenie Szigetváru – oblężenie miasta i twierdzy w węgierskim Szigetvárze, które miało miejsce w roku 1566 w trakcie walk węgiersko-tureckich. W roku 1566 sułtan Sulejman Wspaniały podjął oblężenie Szigetváru, bronionego przez Nikolę Šubića Zrinskiego. Miasto dzieliło się na 3 sektory połączone mostami i groblami, każdy otoczony oddzielnym murem. Turcy atakowali zażarcie przez dwa tygodnie, w końcu dnia 19 sierpnia 1566 w ich rękach znalazły się dwa sektory: stare i nowe miasto. Gdy chroniący się w cytadeli obrońcy odrzucili proponowane przez Sulejmana warunki kapitulacji, Osmanie czyli późniejsi Turcy przypuścili kolejne dwa szturmy ponownie odparte przez Węgrów. Dnia 5 września 1566 wojska tureckie podkopały się niepostrzeżenie pod jeden z bastionów i odpaliły minę. Eksplozja uczyniła wyrwę w murach i zniszczyła kilka budynków. Turcy nie podjęli jednak ataku, gdyż w tym samym dniu w swoim namiocie zmarł Sułtan Sulejman Wspaniały. O śmierci sułtana nie wiedział jednak Zrinski, który na czele 600 ludzi podjął się próby przebicia przez pozycje tureckie. W samobójczym ataku Zrinyi poniósł śmierć podobnie jak większość jego ludzi. Po rozbiciu oddziału obrońców, Turcy rzucili się do zamku, gdzie w chwilę później nastąpił wybuch magazynu prochu, grzebiąc wielu z nich. Po zdobyciu miasta, ciało Sulejmana Wspaniałego odesłano do Konstantynopola, a na miejscu wzniesiono meczet. 

Sulejman zmarł w nocy z 5 na 6 września 1566 roku podczas oblężenia Szigetváru, w trakcie wyprawy na Węgry. Jego śmierć zatajono przed żołnierzami przez 40 dni. Ciało padyszacha (bez serca i wnętrzności) zabrano do Konstantynopola i pochowano obok Roksolany czyli Sułtanki Hurem w mauzoleum wybudowanym na dziedzińcu meczetu Sulejmana. W 1599 w Londynie ukazał się pierwszy w Europie utwór literacki poświęcony temu władcy: The Tragedie of Soliman. Pisał liczne erotyki i listy miłosne adresowane dla Roksolany czyli Sułtanki Hurem.

Wielcy wezyrowie za rządów Sulejmana - w nawiasach podano daty sprawowania urzędu: 

- pasza Piri Mehmed (1518–1523) mianowany przez Selima I; ponownie powołany przez Sulejmana

- pasza Pargali Ibrahim (1493–1536) szwagier Sulejmana (mąż Hatice) przez wiele lat najbliższy przyjaciel padyszacha

- pasza Ajas Mehmed (1536–1539)

- pasza Lütfi (1539 – 1541) autor dzieła Afasnam

- pasza Hadym Sulejman (1541 – 1544); dowódca wyprawy do Indii z 1538 r.

- pasza Rüstem (urząd sprawował dwukrotnie w latach 1544–1553 oraz 1555–1561); zięć Sulejmana (mąż Mihrimah) mecenas sztuki, zaangażowany w śmierć Mustafy, wprowadził sprzedaż urzędów.

- pasza Kara Ahmed (1553–1555) stracony z rozkazu sułtana

- pasza Sezim Ali (1561–1565)

- pasza Sokollu Mehmed (1561–1566) jeden z najwybitniejszych polityków osmańskich. 

SUŁTAN SELIM II - Syn Sułtanki Hurem, Roksolany 

Sułtan Selim II - Pijak

Selim II zwany Mest (Selim Pijak, ur. 28 maja 1524 - zm. 12 listopada 1574) – sułtan z dyn. Osmanów, panujący w latach 1566 - 1574. Syn Sulejmana I Wspaniałego i Roksolany czyli Sułtanki Hurem. Ojciec Murada III. Jedyny z braci, który ocalał z walk sukcesyjnych w ostatnich latach panowania ojca. Pozbawiony zdolności militarnych i talentów politycznych swych poprzedników na tronie, nie brał udziału w kampaniach wojennych, sprawowanie władzy powierzył ministrom z wielkim wezyrem Mehmedem Sokollu na czele, poświęcając się orgiom i zabawom. Nie interesował się sprawami państw., powierzając sprawowanie rządów wielkiemu wezyrowi - Sokollu Paşy; jego panowanie (mimo sukcesów militarnych odniesionych przez Turcję) jest uznawane za początek zmierzchu dynastii Osmanów.  

W czasie jego panowania Osmanowie prowadzili wojny z Persją, Węgrami i Wenecją. W jego imieniu Mehmed Sokollu zawarł traktat pokojowy z cesarzem Maksymilianem II Habsburgiem, na mocy którego cesarz przystał na uiszczanie corocznego trybutu w wysokości 30 tys. dukatów (Konstantynopol, 1568). W okresie jego rządów nastąpiło pierwsze zetknięcie Osmanów z Carstwem Ruskim. W 1570 roku w Konstantynopolu zawarto traktat pokojowy z Iwanem Groźnym. Opanowanie Cypru (1570) spowodowało zawiązanie się antytureckiej koalicji państw europejskich, tzw. Ligi Świętej (powstałej z inicjatywy papieża Piusa V), w wojnie z którą wojska tureckie poniosły druzgocącą klęskę w bitwie morskiej pod Lepanto 7 października 1571 roku. Po rychłym rozpadzie koalicji chrześcijańskiej dzięki staraniom wielkiego wezyra Sokollu odbudowano flotę turecką i odzyskano z rąk francuskich Tunis. W 1573 podpisano traktat pokojowy z Wenecją, utrwalający tureckie panowanie na Cyprze.

SUŁTAN MURAD III 

Sułtan Murad III

Murad III (ur. 4 lutego 1546, zm. 15 stycznia 1595) – sułtan z dynastii Osmanów, panujący w latach 1574–1595. Ojciec Mehmeda III. Był najstarszym synem sułtana Selima II i Nur-Banu (właśc. Cecilia Venier-Baffo), Wenecjanki porwanej w 1537 do Stambułu). Zajął miejsce swego ojca w 1574. Jego panowanie to pierwszy okres upadku potęgi i znaczenia imperium osmańskiego, które już nawet za rządów Selima II zdołało utrzymać swą siłę jedynie dzięki wielkiemu wezyrowi Mehmedowi Sokollu. Choć Sokollu został zamordowany dopiero w 1579, jego wpływy na dworze zmalały dużo wcześniej. Niebagatelny wpływ na jego poczynania polityczne miał ponadto harem, m.in. jedna z żon Safie. Murad III zmagał się z pierwszym w historii znaczącym buntem janczarów, dotąd wiernych wojowników osmańskich. W 1576 poparł kandydaturę księcia siedmiogrodzkiego Stefana Batorego na króla polskiego. Szerokim echem w świecie odbiły się uroczystości jego obrzezania w 1582, a zwłaszcza pochód na At Meydanie, który obserwowali liczni goście z całego świata.

Rządy Murada III na polu polityki zewnętrznej to przede wszystkim wojny z Persją i Austrią Habsburgów. W okresie jego panowania nastąpiło zbliżenie polityczne z państwem marokańskim, wsparł pretensje do tronu Abu Marwana Abd al-Malika I, w 1578 jego wojska w bitwie pod Wadi Sebil pokonały Portugalczyków popierających obalonego Abdullaha al-Galib Billaha i przejściowo opanowały Fez. W 1578 podjął nieudaną próbę podporządkowania sobie wybrzeża etiopskiego. Wykorzystując konflikty wewnętrzne w państwie perskim po śmierci sułtana Tahmaspa I, zaatakował to państwo, wszczynając długoletnią wojnę (1577–1590). Ostatecznie na mocy tzw. umowy Ferhard Paszy (1590) do państwa osmańskiego wcielono Azerbejdżan, Gruzję i terytoria kaukaskie do Morza Kaspijskiego. U schyłku jego panowania wznowiono wojnę na Bałkanach (w Bośni). Osobiście w 1589 skazał na karę śmierci chrześcijańskiego misjonarza, kapucyna Józefa z Leonessy. Zakonnik po trzech dniach tortur cudem uniknął śmierci, a faktycznie został wykupiony przez watykańskich posłów za ogromne pieniądze.  

SUŁTAN MEHMED III 

Sułtan Mehmed III

Mehmed III (ur. 26 maja 1566, zm. 22 grudnia 1603) – sułtan z dynastii Osmanów panujący w latach 1595-1603. Syn sułtana Murada III i Sahfiye, żony sułtańskiej weneckiego pochodzenia. Ojciec sułtanów Ahmeda I i Mustafy I Szalonego. Mehmed III urodził się w 1566 roku. Obdarzono go przydomkami "Adli" i "Egri Fatihi". Był władcą zdolnym, błyskotliwym i skorym do energicznych działań. Został przez ojca przygotowany od objęcia władzy – od 1583 roku sprawował władzę w prowincji (sandżaku) Manisie. W 1595 roku, zaraz po objęciu tronu, dla bezpieczeństwa państwa zamordował swoich 16 braci, co było zgodne z tradycją zapoczątkowaną jeszcze przez Mehmeda II. W przeciwieństwie do ojca nie ulegał wpływom haremu, prowadził rządy osobiste, nie opierał się na zaufanych ministrach. Wpływ na sułtana wywierała natomiast jego matka. Zaraz po przejęciu władzy postanowił o bezpośredniej aneksji zbuntowanych lenn, Mołdawii i Wołoszczyzny do imperium. Planu nie zrealizowano wobec ingerencji Jana Zamoyskiego, hetmana wielkiego koronnego i wojsk Rzeczypospolitej.

W tej sytuacji sułtan skoncentrował się na walce z Habsburgami, którą rozpoczął jego poprzednik, Murad III. W 1596 roku osobiście przybył z armią na Węgry, gdzie w październiku pokonał siły cesarskie pod wodzą arcyksięcia Maksymiliana Habsburga w bitwie pod Mezökeresztes. Turcy nie potrafili jednak wykorzystać tego zwycięstwa. Walki trwały dalej, ograniczając się do oblegania i zdobywania bądź tracenia twierdz przez obie strony. Jego armia podbiła Eger (1596), oblegała twierdzę Kosszeg, pokonała wojska habsburskie i siedmiogrodzkie w bitwie na równienie Keresztes, zdobywając twierdzę Kaniża. Prowadził walki z dążącym do niezależności księciem mołdawskim Michałem Walecznym, a po jego rozgromieniu podporządkował księstwa naddunajskie administracji tureckiej. Wspierał księcia siedmiogrodzkiego Stefana Bocskaya w walce z Habsburgami. W obawie o swą pozycję polityczną zapoczątkował zwyczaj izolowania potomków sułtana w areszcie pałacowym z dala od życia publicznego.

W 1599 roku imperium wstrząsnęły bunty tzw. dżelalich. Tymczasem zaburzenia wewnętrzne dały dogodną okazję do ataku wroga zewnętrznego. W 1603 roku cesarz Persji Abbas I Wielki odebrał Turkom Azerbejdżan z Tebrizem, zdobytym wcześniej przez Murada III. Na domiar złego bunt podniósł pierworodny syn sułtana, Mahmud. Nie zdołał niczego osiągnąć i został zamordowany z rozkazu ojca (1603 r.). Mehmed III zmarł nagle 22 grudnia 1603 w wieku zaledwie 37 lat. Zagrożone z zewnątrz i od wewnątrz państwo pozostawił trzynastoletniemu synowi, Ahmedowi I. Wojny z cesarzem Rudolfem II i Persją trwały nadal. 

SUŁTANKA HURREM - ROKSOLANA 

Sułtanka Hurrem - Roksolana - Anastazja Lisowska

Haseki Hürrem Sultan nazwisko panieńskie Aleksandra lub Anastazja (Nastia) Lisowska - znana jako La Rossa (Róża), Ružica, Roxolana, Roksolana lub Ruslana po ukr. Роксолана, imię perskie Churrem (Khurram), po arabsku Karima, także Hürrem (wymawiamy: Chiurrem z akcentem na literę e), ur. 25 lutego 1499 w miejscowości Rohatyń, zm. 15 kwietnia 1558 w Stambule – konkubina (od około 1520 roku), a w końcu żona (od 1534 r.) sułtana Turcji Sulejmana Wspaniałego, matka sułtana Selima II Pijaka (Opoja). Formalnie, czwarta w kolejności faworyta w haremie Sułtana Sulejmana Kanuni (Sulaymān al-Qānūnī) czyli Prawodawcy. Prawdopodobnie była córką prawosławnego ruskiego kapłana prawosławnego z Rohatyna leżącego w Galicji na Rusi Czerwonej - ówcześnie terytorium Królestwa Polskiego, współcześnie Ukrainy. Według XIX-wiecznej i wcześniejszej literatury Roksolana urodziła się jako Anastazja (Nastia) lub Aleksandra Lisowska. W młodym wieku trafiła do niewoli tureckiej – najpewniej w czasie najazdu Tatarów na Rohatyń (68 km od Lwowa) i województwo rusińskie w 1509 roku, (najczęściej przyjmuje się lata 1505-1510) prawdopodobnie jednak nieco później, gdyż porwana miała zostać około 14/15-tego roku życia, chociaż mogła się urodzić nieco wcześniej. Około 1520 roku trafiła do sułtańskiego seraju i stała się jako niewolnica nałożnicą Sułtana Sulejmana Wspaniałego. 

Ojcem Sułtanki był formalnie Hawrył Lisowski, a matką Leksandra Lisowski czyli Ola Lisowska, chociaż stosowany w listach do polskich królów epitet "siostra króla polskiego" daje wiele do myślenia, także na temat tego jak nasi królowie szaleli z poddanymi na swoich wyprawach wojennych i co po nich mogło się urodzić. Jej formalny ojciec zmarł, gdy miała 14 lat, a jej matka wydała ją za mąż za sąsiada Stefana, gdyż nie miała za co utrzymać jej przy życiu, gdyż wdowy po popach nie dziedziczyły majątku męża popa z cerkwi. Z powodu biedy próbowała popełnić samobójstwo rzucając się z urwiska, ale została odratowana, a matka zaraz poszukała jej męża o imieniu Stefan, jednak w noc poślubną Tatarzy napadli na miejsce gdzie żyła i jako młodą jeszcze panienkę, której mąż Stefan nie zdążył skonsumować uprowadzili tak zwanym czarnym szlakiem na Krym w charakterze branki czyli towaru na sprzedaż dla haremowych bogaczy. Była kształcona na Krymie w specjalnej szkole dla haremowych niewolnic, którą prowadzili Wenecjanie, gdzie imam tatarski zmusił ją do przyjęcia islamu. Poznała tam też swoją pierwszą miłość z serca, młodego wenecjanina Marka znanego z zamiłowania do malarstwa i poezji. Pełne nazwisko Anastazji czy Aleksandry jako późniejszej Sułtanki Hürrem z tytułami to: Devletlu İsmetlu Hürrem Haseki Sultan Aliyyetü'ş-Şân Hazretleri. Sułtanka oznacza Królową, a właściwie Cesarzową Imperium Otomańskiego, gdyż Turcja w owym czasie była Cesarstwem Otomanów. Haseki Sultana oznacza tyle, co Główna Żona w haremie sułtańskim dworu Otomanów. 

W 1521 urodziła sułtanowi Sulejmanowi syna Mehmeda. Miała doprowadzić do usunięcia dotychczasowej konkubiny sułtana Mâhidevrân od łask Sulejmana. Swój silny wpływ na Sulejmana wykorzystała do zapewnienia następstwa tronu jednemu ze swoich synów. Urodziła sułtanowi po Mehmedzie kolejno córkę Mihrimah i synów Abdullaha (zmarłego w dzieciństwie), Selima (przyszłego władcę), Bajazyda i Dżihangira. W walce o wpływy na dworze rzekomo doprowadziła do zamordowania najstarszego syna Sulejmana (ze związku z Mâhidevrân), Mustafy (1553), oraz wielkiego wezyra Ibrahima Paszy (1536), jednak brak wyraźnych historycznych dowodów na tę pochodzącą z ludowych opowieści i legend wersję zdarzeń. W rzeczywistości na dworze osmańskim już przez około stulecie panowały zwyczaje podejmowania walki o tron przez uznanych, uprawnionych synów dotychczasowego władcy po jego śmierci. Istniało prawo do pokonania i zabicia braci w walce o tron po ojcu, co pokazuje, że czasy były brutalne, a zwyczaje epoki ponure, chociaż przepych w pałacach był wielki, a żarliwość religijna na pokaz potężna. Chociaż religia religią, to kultura i architektura szły swoją drogą, a brutalne plemienne zwyczaje, niewolnictwo i absurdalna prawa zwyczajowe, także prawa dworskie szły swoją drogą. 

Zmarła wedle najczęściej powtarzanej wersji historii wiosną 15 kwietnia 1558 w Pałacu Topkapi w Konstantynopolu i została pochowana w dzisiejszym Stambule, w meczecie Sulejmana Wspaniałego, chociaż istnieją odosobnione dane wskazujące, że mogła umrzeć dopiero po śmierci Sułtana Sulejmana, co by oznaczało jednak, że przez kilka lat, a nawet 10 lat żyła gdzieś w ukryciu lub odstawce. Wpływ sułtanki Hürrem na cesarski dwór Imperatora Sulejmana stał się legendarny, a historie walk i spisków dworsko-haremowych pomiędzy nałożnicami Cesarza Sulejmana stał się przedmiotem opowieści tureckich poetów i pieśniarzy, jednak wiele z tych historii to tylko domysły i opowieści ludowe bez dowodów w faktach historycznych, chociaż wdzięczne dla filmowców czy aktorów teatralnych. Sułtanka Hürrem wedle opowieści i legend złamała trwającą ponad 200 lat tradycję, że kobiety z haremu Sułtana są niewolnicami, uzyskała wyzwolenie stając się kobietą wolną, a następnie doprowadziła do ślubu stając się legalną żoną władcy o silnych wpływach. Oczywiście wzbudzało to zazdrość innych niewolnic żyjących w cesarskim haremie Imperatora Otomanów. 

Sulejman Wspaniały stał się pierwszym od czasów cesarza Orhan Gazi panującego w latach 1326 do 1362, który miał w haremie legalnie poślubioną małżonkę, gdyż za małżonki władcy jedynie uchodziły na zasadzie pełniącej obowiązki żony te nałożnice haremowe, które urodziły władcy syna oraz miały akceptację i poparcie przełożonej haremu, którą zwyczajowo był matka panującego władcy. Matka i po części przełożony eunuch haremu ustalali grafik dla nałożnic, co oznaczało, że matka władcy decydowała o tym, kiedy jej syn i z kim sypia w haremie, a eunuch miał w praktyce dopilnowywać, czy właściwa nałożnica trafiała do sypialni władcy. Niewątpliwie, kolejna sprowadzona niewolnica miała niewielkie szanse na to, aby więcej niż jeden raz trafić do alkowy sułtana, a te które tam trafiły najczęściej wydawano za mąż i odsyłano na zsyłkę do odległych prowincji. Podstawową regułą była zasada "zawsze świeży towar dla pana i władcy". Związek miłosny Sulejmana z niewolnicą Hurrem stał się wielkim dworskim mezaliansem, bardzo kłopotliwym dla matki sułtana będącej przełożoną całego haremu i preferowanych przez nią faworyt, gdzie wedle różnych danych było od kilkuset w latach chudych, do kilku tysięcy w latach tłustszych - nałożnic - przeznaczonych potencjalnie do jednorazowej konsumpcji seksualnej przez panującego sułtana. 

Sułtanka Hurrem (1499-1558)

Roksolana czyli Hurren była nazywana bóstwem z Lechistanu albo Uśmiechniętą Sułtanką, Hürren Sultan − gdyż tak określali pochlebcy żonę Sulejmana Wspaniałego. Zakupiona na targu niewolnic przez wielkiego wezyra Ibrahima Paszę, została podarowana Sulejmanowi Wspaniałemu do haremu. Potężny władca, którego gniewu lękali się poddani i wrogowie, nie spodziewał się, że ofiarowano mu największą miłość jego życia. Sułtan uległ czarowi słowiańskiej niewolnicy, która niezwykle szybko poradziła sobie z hierarchią Wielkiego Haremu i stała się jego faworytą. W nielicznych ocalałych dokumentach zachowała się bardzo pochlebna jej charakterystyka, a pisano, że w jej oczach widać głębię i inteligencję. Roksolana, będąc nadzwyczajnym strategiem i artystką polityczną, jak mistrz szachowy rozgrywała wszelkie ataki haremowych rywalek. Sułtanka Hurrem w obawie o konkurencję podobnież nakazała, by najpiękniejsze niewolnice zostały wydane za paszów, a inne wyzwolone. W 1530 roku wymogła na Sulejmanie ślub i stała się pierwszą żoną sułtana, a jak się później okazało, był to pierwszy i ostatni oficjalny ślub w dynastii Osmanów, nie licząc władcy z XIV wieku. W 1541 roku spłonął Stary Pałac, a Wielki Harem przeniesiono do siedziby sułtanów, Pałacu Topkapı. Sułtanka Hurrem znalazła się w samym centrum władzy. Tym bardziej, że Sulejman, wojownik o wiarę (ghazi), wciąż prowadził wojny i często był nieobecny w stolicy. 

Synowie Sułtanki to Şehzade Mehmed (1521-1543), Şehzade Abdullah (1523-1526), Sułtan Selim II (28 maja 1524 - 12 grudnia 1574), Şehzade Bayezid (spolszcz. Bajazyd 1525 - 25 września 1561), Şehzade Cihangir (Dżihangir 1531-1553), a jej jedyna córka to Księżniczka Sułtanka Mihrimah (1522-1578). Tytularne imię Şehzade oznacza Księcia, syna Sułtana (Króla, Cesarza). Cesarzowa Hurren w obiegowej opinii znana jest z wielu intryg dworskich dających jej w rezultacie nieformalną ale silną i wpływową pozycję w Imperium. W 1934 roku po śmierci matki Sułtana Sulejmana, królowej Ayşe Hafsa Sultana (Ajsza Hafiza), pobiły się haremowe nałożnice o wpływy, Mahidevran (Mâhidevrân lub czule Gülbahar czyli Wiosenna Róża) brutalnie pobiła Hurren, za co Sułtan Sulejman zesłał matkę swojego pierwszego syna razem z jej dzieckiem i głównym pretendentem do tronu Şehzade Mustafa, na prowincję, do stolicy prowincji Manisa, z grecka Magnesia. Śmierć w 1936 roku Pargalı İbrahim Pasha, który w 1523 roku został Wielkim Wezyrem Sulejmana Wspaniałego, wedle domysłów historyków i legend ludowych, była spowodowana tym, że w sukcesji do tronu wspierał Şehzade Mustafa syna rywalki Sułtanki Hurrem, którą była Mahidevram, pochodząca z książęcej rodziny. Śmierć Ibrahim Paszy mogła też być spowodowana tym, że zbytnio obnosił się ze swoją pozycją drugiej osoby po Sułtanie Sulejmanie oraz z powodów religijnych knowań, gdyż w ogrodach swojego pałacu posiadał wiele rzeźb o dużej wartości, czego islam surowo zakazywał, a religijni imamowie często doprowadzali do likwidacji takich osób, nawet jak były niemuzułmanami. Brak jest jakichkolwiek historycznych dowodów na to, że Sułtanka Hurrem miała jakikolwiek udział w zabiciu Ibrahima Paszy, chociaż tak sugerują dworskie plotki i rozpowszechniane wśród ludu opowieści. 

Intrygi Sułtanki Hurrem wedle domysłów ludowych i plotek miały doprowadzić do tego, że Sułtan Sulejman zamordował swojego Wielkiego Wezyra, chociaż bardziej prawdopodobne historycznie są inne powody, w tym zemsta Habsburskich posłów za podbicie Węgier. Ibrahim Pasza został  zastąpiony przez Rüstem Pasha (Wielki Wezyr 1544-1553 i 1555-1561), który był mężem córki Hurrem, Księżniczki Mihrimah Sultany. W 1553 roku, w wyniku rzekomo kolejnych intryg Hurrem, Sułtan Sulejman nakazał w obawie o bunt i zamach stanu egzekucję Księcia Mustafa, syna Mahidevran, który wmieszany był w spisek odsunięcia Sulejmana Wspaniałego od władzy, co miało miejsce w czasie ekspedycji przeciwko Safanidom w Persji. Przypisuje się w plotkach i opowieściach ludowych sfabrykowanie listu z prośbą o pomoc w obaleniu Sulejmana do szacha Persji samej Sułtance Hurrem, jednak są to tylko domysły i plotki na które nie ma historycznych dowodów, a list mógł być rzeczywiście napisany przez młodego księcia żądnego władzy i zemsty w imieniu swojej matki Mahidevran. W owym czasie w Imperium Otomańskim całkiem dobrze działali grafolodzy badający porównawczo pismo i podpisy, a przecież tej sztuki od nich nauczyła się cała Europa, zatem podłożenie jakiegoś podrobionego listu zupełnie nie wchodziło w grę, a dwór sułtański stać było na najlepszych ekspertów w owych czasach. Pismo książąt i dworskich urzędników dla badań porównawczych przechowywano nawet w pałacowych archiwach. Po śmierci syna Mahidevran straciła status na dworze cesarskim i przeniosła się do Bursy (Prousa) w północno-zachodniej Anatolii, a jej życie stało się bardzo ciężkie. Nie zmarła w biedzie jedynie dlatego, że Selim II po objęciu tronu w 1566 roku wypłacał jej pensję z uwagi na dobrą pamięć jaką darzył ją w czasie, gdy była na dworze cesarskim. Książę Cihangir, najmłodszy syn Sułtanki Hurrem zmarł 21 listopada 1553 roku, w kilka miesięcy po śmierci przyrodniego brata księcia Mustafy, jak głosiła ówczesna wieść, z żalu po jego śmierci, gdyż był z nim w dzieciństwie mocno związany. 

Sułtanka Hurrem z Sułtanem Sulejmanem

Po straceniu księcia Mustafa, Sułtan Sulejman odwołał ze stanowiska Wielkiego Wezyra Rüstem Paszę, gdyż wojsko powszechnie obwiniało go o spowodowanie śmierci księcia, następcy tronu. W październiku 1553 roku wielkim wezyrem został Kara Ahmed Pasha, jednak po dwóch latach stał się ofiarą pomówień spreparowanych rzekomo  przez Sułtankę Hurrem, która miała dążyć do przywrócenia na stanowisko swojego protegowanego zięcia Rüstem Paszę. Wielki Wezyr Kara Ahmed Pasha został uduszony we wrześniu 1555 roku, po czym Rüstem Pasza ponownie objął stanowisko Wielkiego Wezyra. Sulejman złamał jeszcze jedną tradycję haremowo-dworską w Imperium Otomanów, mianowicie odsyłania zestarzałych konkubin na prowincje Imperium. Pozwolił Sułtance Hurrem pozostać z nim na dworze aż do jej śmierci, oczywiście, o ile wersja jej śmierci już w 1558 roku jest prawdziwa. Wcześniej konkubiny i nałożnice nie miały prawa powrotu na dwór cesarski, chyba, że ich syn został następcą tronu, wtedy obejmowały funkcję przełożonej haremu zarządzając konkubinami syna. Sułtanka Hurrem aż do swojej śmierci, o ile nie była sfingowana, była doradczynią swojego męża w sprawach wagi państwowej oraz w polityce zagranicznej. Istnieje możliwość, że została przez Sulejmana usunięta po cichu z dworu, z powodu rzekomego wykrycia i nagłośnienia sprawy ochrzczenia najmłodszego syna w cerkwi prawosławnej w Konstantynopolu, co dla muzułmanów oznacza odstępstwo od wiary i śmierć matki, która formalnie przyjęła islam. 

Z jej dzieci syn Mehmed zmarł w 1543, Dżihangir zginął na wojnie w Persji w 1553, a Bajazyd został stracony w 1561/1562. Następcą Sulejmana Wspaniałego na tronie Imperium Osmańskiego został w 1566 Selim II, uważany za najmniej zdolnego z rodzeństwa, a do tego miał przydomek "Pijak" zapewne typowo polski, bo normalnie muzułmanie nie piją alkoholu.  Ponieważ w 1543 roku zmarł nieodżałowany Książę Mehmed, pierworodny syn Sulejmana i Hürrem, a dalej, „po śmierci Dżihangira na wojnie w Persji (1553) i straceniu zdolnego Bajezida (1562), którego wyniesienia pragnęła Roksolana, tron mógł objąć Selim, sprawca tego ostatniego mordu”. Doszło do tego w 1566 roku, osiem lat po śmierci Sułtanki Hürrem. Sulejman przeżył zatem swoją ukochaną o osiem lat, a jego następca Selim II, zwany Opojem lub Pijakiem, nie jest – delikatnie mówiąc – zbyt cenionym osmańskim władcą. „Był narkomanem i pijakiem, nie politykiem. Faktycznie cały okres jego panowania rządził wielki wezyr Mehmed Sokollu” – opowiada prof. Kołodziejczyk. 

Wraz z mężem stała się Sułtanka Hurrem bohaterką wielu utworów artystycznych, m.in. symfonii C-dur Haydna z 1777. Roksolana była adresatką listów i poezji miłosnej Sulejmana. Miała prawdopodobnie wpływ na politykę zagraniczną Turcji; zachowały się jej dwa listy do króla Polski Zygmunta Augusta, w których wyrażała współczucie po śmierci Zygmunta Starego. Istnieje teoria, że dość łagodna polityka Sulejmana wobec Polski wynikała z wpływu Roksolany, czującej silne związki z rodzinną ziemią. Sułtanka była znana z licznych fundacji budowli religijnych (jako pierwsza kobieta w Turcji), głównie meczetów i szkół koranicznych (m.in. w Stambule, Mekce, Medynie, Adrianopolu). 

Imię Roksolana pojawiło się w literaturze francuskiej i włoskiej; oznaczało jej pochodzenie z Rusi i występowało w formach Roxolana, Roxolane, Roxelane, Rosanna, la Rossa. Imię Hürrem, nadane przyszłej sułtance w haremie, oznaczało z kolei „Radosna”, „Pogodna”, „Kwitnąca”. Wskutek informacji od Samuela Twardowskiego, który w swojej relacji z poselstwa w Turcji w latach 1621–1623 nagłośnił sprawę nazywania Roksolany „siostrą króla polskiego”, powstała legenda o królewskim pochodzeniu sułtanki, która może jednak mieć ziarnko prawdy, gdyż polscy królowie i dworzanie lubili rozrzucać plemniki w łonach swych poddanych, szczególnie w czasie wypraw wojennych. Wedle wersji historycznie oficjalnej chodziło o symboliczne nazywanie sułtana „bratem króla Polski”, a w konsekwencji jego żony – „siostrą króla”, jednak stosowany był przydomek siostry króla Lechitów wobec Hurrem na osmańskim dworze, co daje pole do rozmaitych domysłów, tym bardziej, że pierwsze historycznie poważne relacje o pochodzeniu Hurem zostały napisane przynajmniej 30 lat po jej śmierci. 

Rozważając kwestię wybujałych być może ambicji polskiej branki z Rohatynia, nie można zapominać, że zajmowała się też działalnością charytatywną. Zapewne w trosce o swoją popularność wśród prostego ludu, plotkującego o jej „czarach”, ale może i w odruchu dobrej woli. W końcu sama wiele w życiu przeszła. Kazała zbudować kompleks Haseki Sultan, gdzie były szkoła, szpital (funkcjonujący do dziś), biblioteka, hamam (łaźnia). Postawiła też kuchnię dla biednych obok meczetu Ayasofia (Hagia Sofia). Najbardziej znana pamiątka po Roksolanie znajduje się obok obleganego przez turystów meczetu Sulejmana Wspaniałego w Stambule. To mauzoleum, wzniesione przez Sinana, genialnego architekta sułtana. Wnętrze tego miejsca pamięci bardzo pasuje do tureckiego imienia Hürrem, co znaczy „Pogodna” lub „Kwitnąca”. Wyłożone jest bowiem kafelkami z Izniku, przedstawiającymi rajski ogród. Tak to „Róża Kipczaku” - jak nazywał ją Sulejman Wspaniały w swoich wierszach, zakwitła nad Bosforem. Kipczak to stepy na zachód od Morza Czarnego. 

Sułtan Sulejman o Sułtance Hurrem - Roksolanie

W 2007 roku, w Mariupolu na Ukrainie muzułmanie otworzyli meczet imienia Roksalany dla upamiętnienia jej imienia i działalności charytatywnej w Mekce i Jerozolimie. Sułtan Sulejman Wspaniały pisał wielce romantyczne wiersze dla swojej słowiańskiej oblubienicy: 

Tajemnicza przyjaciółko, mieniąca się rybko, kochanko!

Sekretna powiernico, królowo piękności, sułtanko! (...)

Cudnowłosa, pięknobrewa, luba, zalotna wybranko!

Jak żyć bez ciebie, tyś mi pomocą, moja chrześcijanko!

Serce me pełne bólu, płaczę, jam Muhibbi szczęśliwy! 

Tronie w moim samotnym schronieniu, moje bogactwo, miłości moja, mój księżyca blasku! 

Moja najszczersza przyjaciółko, powierniczko, moje istnienie samo, mój padyszachu urody, moja Sułtanko, 

Życie moje, istnienie moje, czasie mego żywota, moje wino młode, moje niebo, 

Mój dniu wiosenny, moja miłości o radosnej twarzy, mój jasny dniu, moje kochanie, śmiejący się płatku różany.  

Rozkoszy moja, mój wina pucharze, moja gospodo, lampo, światło, świeco moja, 

Moja pomarańczo, mój granacie i gorzka pomarańczo, moja świecy śród nocy, 

Moje ogrody, słodyczy, różo, jedyna, co mnie nie smuci na tym świecie, 

Moja święta, mój Józefie, moje wszystko, królu w Egipcie mego serca, 

Mój Stambule, mój Karamanie, moja ziemio anatolijska, 

Mój Badachszanie, mój Kipczaku, mój Bagdadzie, mój Chorasanie, 

Moja żono pięknowłosa, skośnobrewa moja, moja miłości o figlarnych oczach, moja cierpliwa, 

Krew moja na twych rękach jeśli umrę, litości moja niemuzułmanko, 

Jestem pochlebcą pod twymi drzwiami, zawsze będę śpiewał twe pochwały, 

Ja, kochanek o udręczonym sercu, o oczach pełnych łez, ja Muhibbi, jestem szczęśliwy. 

Stałem się panem świata żebrząc u drzwi Twoich.

I choćby świat  się rozszalał jak spienione morze –

nie podniosę żagli, okręt twojej miłości jest mi kotwicą.  

W roku 1530, w pierwszej połowie XVI wieku do Imperium Otomanów należała cała północna Afryka, wielkie obszary w Azji i w Europie. Na sułtańskim dworze w Stambule byli obecni przedstawiciele dyplomatyczni wszystkich liczących się krajów Europy. Słowo haram, po turecku harem, w języku arabskim oznacza miejsca święte (m.in. Mekkę i Medynę), wymagające czystości religijnej, zakazane dla giaurów − niewiernych. Jednak haram to także kobieca część domostwa, do którego prawo wstępu miał jedynie właściciel, eunuchowie i służba. Niemal każdy bogaty muzułmanin posiadał harem. Jego wielkość określała stopień zamożności, pozycję i wpływy właściciela. Siłą napędową przy jego tworzeniu była polityka rodzinna oraz naturalnie seks. Ten ostatni dostarczał radości i przyjemności, ale był też narzędziem w walce o wpływy. Rola Wielkiego Haremu (arab. harem-i humyun) w systemie politycznym państwa Osmanów zaczęła rosnąć od połowy XV wieku. Padł wtedy Konstantynopol, który stał się stolicą imperium. Od tego czasu, dla uniknięcia roszczeń majątkowych i dynastycznych, sułtani wybierali żony spośród niewolnic. Mehmed II Zdobywca, który położył kres cesarstwu bizantyjskiemu, przestał być władcą plemiennym, a stał się imperatorem. W ręce zwycięzców wpadły niewyobrażalne bogactwa Bizancjum, a później kolejnych podbijanych państw w Azji, Europie i Afryce. Nieustanne wojny dostarczały miliony niewolników, którzy w mękach niewolniczej pracy zwykle nie żyli dłużej niż kilka do kilkanaście lat. Imperium osmańskie było największym odbiorcą niewolników i niewolnic w znanych nam historycznie dziejach ludzkości. 

Młode ładne dziewczęta sprzedawano do haremów bogatszych osób. Starsi, mężczyźni i kobiety, musieli ciężko pracować u swych właścicieli lub na galerach. Do haremu sułtańskiego trafiały najpiękniejsze branki. Były wśród nich chrześcijańskie niewolnice zdobyte podczas świętych wojen z niewiernymi, porwane przez piratów lub czambuły tatarskie i sprzedawane na targach. Tatarzy szczególnie są znani z handlu porwanymi dziećmi i dziewczynkami. Niewolnice zakwalifikowane do Wielkiego Haremu w Stambule - a nierzadko bywały to dziewczynki w wieku dziesięciu lat - poddawano starannym badaniom, ale ostateczną decyzję o ich przyjęciu podejmowała matka panującego. Następnie rozpoczynała się edukacja: nauka zasad islamu, języka arabskiego i perskiego, kaligrafii, etykiety dworskiej i posłuszeństwa, a także – czego domyślają się badacze – ars amandi. W zamkniętym świecie kobiet panowała sztywna hierarchia, a na jej szczycie była matka, żony oraz aktualne faworyty sułtana, chociaż przez 200 lat w sułtańskim haremie panowała tradycja, że sułtan nie brał ślubu z nałożnicami, a wysoką pozycję miały konkubiny dające szansę na następstwo tronu. Dostać się do tego kręgu było przedmiotem marzeń wszystkich pozostałych, a koniecznym warunkiem było zdobycie względów władcy. Sztywna, rygorystyczna etykieta dworska zakazywała niewolnicy spojrzeć na władcę czy odezwać się do niego jako pierwsza. Musiała czekać pokornie, aż sułtan ją dostrzeże. Wtedy główny eunuch, dyskretnie, aby nie wzbudzać zawiści innych, prowadził ją do sułtańskiej sypialni. Jednak niektóre inteligentne i ambitne kobiety potrafiły obejść te zakazy i skrupulatnie ustalone terminy spotkań w łożu. Fakt, że któraś została obdarzona łaską, był starannie odnotowywany w kronikach haremu, miał bowiem polityczno-finansowe konsekwencje. 

W największych tego rodzaju przybytkach jak haremy, przede wszystkim w posiadaniu władcy, znajdowało się nawet kilka tysięcy dziewcząt i kobiet, sułtanowi życia by nie starczyło, żeby poznać je wszystkie osobiście, a co dopiero spożytkować seksualnie. Można więc sobie wyobrazić tabun śmiertelnie nudzących się w haremie pań trzymanych w złotej klatce pilnowanej przez mężczyzn eunuchów czyli kastratów z wyciętymi jądrami, którzy jednak w skutek tego prostego zabiegu nie mogli dostarczyć tymże paniom rozrywki, a co ważniejsze, swemu panu potomków. Baby haremowe żarły się między sobą, wymyślały najróżniejsze intrygi nie tylko z samych nudów, ale przede wszystkim walczyły o dostęp do sułtańskiego łoża, a dzielnie im w tym sekundowali, równie nudzący się, eunuchowie. Być przez pana zauważoną, trafić do grafiku rozkoszy prowadzonego przez specjalnego funkcjonariusza zwanego dozorcą słowików, to droga do awansu, wyrwania się z beznadziei haremowego życia. Nastia Lisowska, zwana w Turcji Hurrem, a na Zachodzie Roksolaną, co oznacza po prostu Rusinkę, znalazła się w tłumie co najmniej równie pięknych kobiet w kolekcji pana największego państwa w historii, imperium otomańskiego, sułtana Sulejmana Wspaniałego. Przeżyli razem ponad trzydzieści lat, a sułtan Sulejman Wspaniały był w niej niezmiennie zakochany, pisywał dla niej przepiękne wiersze, a przede wszystkim, kiedy sam był daleko prowadząc kolejne wojny, co było zwykłym zajęciem ówczesnych władców, pozwalał jej rządzić państwem w swoim imieniu. Według niektórych przekazów Roksolana nie była nawet specjalnie urodziwa, choć bardzo zgrabna i wdzięczna. Niewątpliwie była osobą inteligentną i sprytną, świetnie radziła sobie w dworskiej dżungli, a także na pewno wymyślała i przeprowadzała jakieś intrygi, które ją wyniosły z tłumu niewolnic na sam szczyt władzy. Była też odważna, bo potrafiła ryzykując życiem zadrzeć z oficjalną żoną sułtana, a nawet postawić się jemu samemu. 

Pozycja w hierarchii i sytuacja materialna sułtańskiej faworyty zdecydowanie się poprawiały od samego początku jej przyjęcia do haremu. Mogła być to przecież przyszła matka syna, być może następcy tronu. Po tak doniosłym wydarzeniu niewolnica otrzymywała status kobiety wolnej, konkubiny lub nawet żony. Docierała w ten sposób na szczyt haremowej hierarchii. Prawo Proroka Muhammada nakazuje mężom równe traktowanie wszystkich kobiet, w tym równe zaspokajanie seksualne żon czy faworyt haremowych. Dlatego zaniedbywana pierwsza żona mogła się poskarżyć sędziemu, że panujący nie zaszczycił ją w trzy kolejne piątkowe noce, ale jak zawsze wśród równych były równiejsze, a mieszkanki haremu toczyły ciągłą walkę o zdobycie względów władcy, a potem o utrzymanie pozycji faworyty. Zdarzało się, że konkurentki umierały niespodziewanie po spożyciu zatrutego sorbetu lub tonęły w Bosforze. 

Chociaż Sułtanka Hurrem urodziła sułtanowi Imperium Osmanów czterech synów i córkę, co należało do rzadkości, to jednak część współczesnych przekazów o niej, z wyjątkiem dworskich pochlebców, jest krytyczna, a bywa, że niechętna: Padyszach, Cesarz Imperium tak kochał Sułtankę Hurrem i tak bardzo jej ufał, że aż niewolnicy dziwili się temu i mówili nawet, że sułtanka Roksolana zaczarowała padyszacha i że sama jest polską czarownicą. Podejrzenia mogły być słuszne, raz, że była córką kapłana prawosławnej cerkwi, a zatem znała silne sposoby modlitwy prawosławnej dzisiaj powszechnie nazywane szeptunkiem, a dwa, że w owych czasach w słowiańskiej jeszcze Polsce oraz tym bardziej na ziemiach Rusinów, na dzisiejszej Ukrainie Zachodniej tradycje szamańskie Słowian były bardzo silne, nawet silniejsze niż na terenach dzisiejszej Polski, a wiele rodzin słowiańskich kapłanów, żyrców dobrze się kamuflowało przed inkwizycją chrześcijańską jako kapłani chrześcijaństwa, w tym prawosławni popi. Część Turków zdecydowanie tłumaczyła wpływy Sułtanki Hurrem czarami, w których miała pomagać faworycie Sulejmana hiszpańska Żydówka Trongilla, acz owe czary mogły być zwyczajnymi szeptanymi modlitwami uprawianymi zarówno w prawosławiu jak i przez żydowskich chasydów. 

Niewolnicom z haremu nie wolno było nawet podnosić oczu na pana. Można więc łatwo sobie wyobrazić, że na tle pięknych, ale wyciszonych przed obliczem władcy i żebrzących o jego względy kobiet przebojowa, roześmiana, pogodna słowiańska dziewczyna kipiąca radością życia musiała się wyróżniać, jak rajski ptak w kurniku. Śmiejcie się, żartujcie i uśmiechajcie, dziewczyny, to zawsze działa – Sułtanka Hurren, rusińska Roksolana z ówczesnego Królestwa Polskiego w ten sposób podbiła imperium i serce władcy. Najskuteczniejszym przecież kosmetykiem w arsenale kobiety jest radosny śmiech, ale nie głupkowaty chichot, tylko radość i poczucie humoru, które jest uśmiechem inteligencji. Życzyć zatem pogody ducha każdej z kobiet, a świat będzie piękniejszy. Hürrem jak nazwano Rusinkę z Polski w sułtańskim haremie znaczy pogodna, radosna, kwitnąca, uśmiechnięta. Telewizja turecka nakręciła serial „Wspaniały wiek” (Muhtesem Yuzyil), opowiadający o prywatnym życiu Sulejmana, gdzie Hurrem (gra ją Niemka tureckiego pochodzenia) jest przedstawiona diabolicznie, jako bystra i bezlitosna intrygantka, mająca wpływ niemal na wszystko. Jednak z samej Turcji jest wiele protestów przeciwko takiemu diabolicznemu przedstawieniu tej władczyni jako głównie cynicznej intrygantki, gdyż jej rzeczywista działalność chociażby dobroczynna, wspomniana jest zaledwie w migawkach, jako potencjalnie mało interesująca dla widza żądnego kryminalnych sensacji w filmach. Sułtanka Hurrem finansowała też szpitale i jadłodajnie dla ubogich, w tym ufundowała pierwszy w Konstantynopolu i całym imperium szpital dla kobiet. 

Zgodnie z opinią większości poważnych badaczy Imperium Osmanów olśniewający przepychem ślub Hurrem z Sulejmanem Wspaniałym był początkiem tzw. sułtanatu kobiet. Śmierć Hurrem zwanej Roksolaną nie zatrzymała tego procesu, a od panowania największego sułtana z rodu Osmanów Sulejmana Wspaniałego (1520 – 1566) Wielki Harem stał się strukturą polityczną rządzoną przez matkę panującego sułtana (Valide Sultan). Opierał się na prawie koranicznym, które głosiło, że "głos matki jest głosem Boga", oraz zwyczajach przejętych od innych ludów. Głównym celem jego istnienia było zapewnienie ciągłości cesarskiej dynastii. Sułtańskie matki wychowujące swych synów na przyszłych władców były strażniczkami praw suwerena. Podstawą było bezwzględne zaufanie władcy do matki, który jej zawdzięczał wszystko, także tron sułtański, i tylko jej mógł zaufać. Mieszkał z nią do 12-tego roku życia i dzielił jej strach o przyszłość. Niepisane prawo sukcesji ustanowione przez Mehmeda II Zdobywcę w XV wieku głosiło, że ktokolwiek przejmie władzę najwyższą, uśmierci swych braci, żeby dać wytchnienie światu. Oznaczało to wyrok śmierci dla tych potomków sułtana, którzy nie odziedziczyli po nim tronu, a taka sytuacja skłaniała mieszkanki haremu do twardej walki o władzę i życie swojego potomstwa oraz o swoją pozycję. Hurrem stała się po części zakładniczką konieczności walki o życie swoje i swoich dzieci, gdyż takimi prawami rządził się harem i cesarski dwór Imperium Otomanów. 

Wielki Harem od czasów Sułtanki Hurrem powoli stawał się najważniejszą instytucją władzy w państwie Osmanów, pewnym zalążkiem emancypacji dworskich kobiet w ramach ówcześnie panujący warunków i zwyczajów. Padyszachów w rządach zaczęły wyręczać matki i żony, które poprzez uległych sobie ludzi objęły kontrolę nad państwem. Wywierały wpływ nie tylko na sytuację wewnętrzną, ale i politykę zagraniczną. Niekiedy wręcz osobiście spotykały się z różnymi zachodnimi politykami. Oczywiście stosownie do zasad religijnych rozmawiały z osłoniętą twarzą lub przez zakratowane okno, gdyż w islamie generalnie kobiecie nie godzi się pokazywania lica i wdzięków przypadkowym obcym mężczyznom. Wielką pomocą służyli im eunuchowie wyżywający się w intrygach dworskich. Następcy Sulejmana prowadzili głównie batalie haremowe i byli coraz bardziej oderwani od życia i rządzenia rozległym imperium. Trwający 130 lat sułtanat kobiet to ewenement w historii islamu i państwa tureckiego Imperium Osmanów. Po Sułtance Hurrem czyli naszej Ananstazji Roksolanie było wiele takich, które sięgnęły po władzę, m.in. żona syna Sulejmana Wspaniałego, Księżniczka Światła, Nur-Banu (1525-1583). Ta wykształcona, inteligentna kobieta doskonale radziła sobie w Pałacu Topkapı. Przez dziewięć lat z powodzeniem rządziła imperium (była nawet pierwszą oficjalną regentką) wraz z wielkim wezyrem i synową. Pochodziła z weneckiej arystokracji. Jej krewnym (lub ojcem, co nie jest wyjaśnione) był sam doża Nicole Venier. W 1537 roku została porwana i  przekazana do Wielkiego Haremu, gdzie stała się ulubioną żoną Selima II i matką Murada III. Nur-Banu korespondowała z Katarzyną Medycejską, matką kilku królów Francji. 

Przykładem postępowania, walki o swoje życie i pozycję dla haremowych kobiet sułtanów była Sułtanka Hurrem, a ciekawą postacią sułtanatu kobiet była panująca później  synowa Nur-Banu znana jako Safiye (Czysta), Albanka z pochodzenia. Porwana przez tureckich piratów, trafiła do haremu, a po latach, jako żona Murada III, odgrywała ważną rolę polityczną. Za jej czasów Turcja nawiązała stosunki dyplomatyczne z Anglią, do Stambułu przypłynął wtedy pierwszy angielski okręt wojenny. Safiye wymieniała prezenty z królową Elżbietą I. Otrzymała m.in. wspaniały powóz, którym uwielbiała jeździć po Stambule, ku zgorszeniu duchownych muzułmańskich. Rządziła imperium w imieniu męża, a potem syna, sułtana Mehmeda III, aż do niespodziewanej śmierci w 1618 roku. W Stambule mówiło się, że nieznani sprawcy udusili ją we własnym łóżku, na zlecenie Republiki Genui, ale jak było naprawdę, tego nie wiemy. 

Historycy znający biegle sprawy Imperium Otomanów uważają, że najbardziej wpływową osobą epoki sułtanatu kobiet była sułtanka Kösem (1584 −1651), zwana Przewodniczką. Z pochodzenia Greczynka Anastasia czyli Nastka tak jak polska Rusinka Roksolana, także córka duchownego, została oficjalną kochanką księcia Ahmeda I, kiedy miała 15 lat (Ahmed był w tym samym wieku). W 1603 roku Ahmed został sułtanem, a Kösem  jego pierwszą żoną. Była mądrą i zręczną kobietą, która w świecie mężczyzn potrafiła wywalczyć sobie pozycję regentki. Formalnie rządziła imperium przez 14 lat (1623 – 1632 i 1648 – 1651), najpierw w imieniu synów, późniejszych sułtanów Murada IV Wojownika i Ibrahima I Zwariowanego, następnie wnuka Mehmeda IV.  Faktycznie znacznie dłużej. Ostatnią kobietą regentka została Turhan Hatice, która władzę zdobyła w wyniku brutalnego starcia z teściową sułtanką Kösem. Pochodząca z ziem rosyjskich rudowłosa piękność, mówiąca biegle czterema językami, postanowiła walczyć o władzę. Na jej polecenie grupa eunuchów udusiła Kösem w 1651 roku. Nagie i pokrwawione ciało zamordowanej sułtanki rzucono pod nogi idącym jej z pomocą janczarom. Turhan sprawowała rządy w imieniu syna Mehmeda IV Myśliwego do 1658 roku. Tym samym stała się trzecią kobietą w historii imperium osmańskiego, która rządziła nim oficjalnie, jednak stopniowo traciła wpływy. Zmarła w roku 1683, a potem ster rządów przeszedł na stałe w ręce wielkich wezyrów, a kobiety powróciły do haremu i straciły wpływ na władzę. 

Gazele - Sulejman Wspaniały - Wiersze Sułtana

Wielki Harem niewątpliwie był ważną częścią systemu politycznego imperium osmańskiego. Mimo burzliwej, wręcz dramatycznej, historii zapewnił ciągłość rodu Osmanów przez ponad sześć stuleci – od końca XIII wieku do 1922 roku, kiedy ostatecznie upadło Imperium Osmanów. To najdłużej rządząca dynastia w dziejach świata, jej historia odnotowuje 21 królowych matek, chociaż tylko trzy z nich były formalnymi regentkami. Ambitne, wykształcone, a jednocześnie pełne powabu kobiety, matki i żony sułtanów potrafiły wykorzystać swoją pozycję, by przejąć władzę w imperium, co znacząco jak na owe czasy poprawiło także losy kobiet w całym Imperium. Umiejętnie wygrywały konflikty wewnętrzne, aby rządzić w imieniu swoich często nieudolnych mężów czy nieletnich synów, a robiły to nie mniej bezwzględnie niż współczesne im władczynie europejskie: Katarzyna Medycejska we Francji czy Elżbieta I w Anglii. Sułtanat kobiet był niezwykłym czasem w historii muzułmańskiego supermocarstwa, gdzie 'sex appeal' był jedną z głównych metod walki o wpływy. Okres sułtanatu kobiet zapoczątkowała w oczach wielu niezwykła „śmiejąca się sułtanka” Anastazja czy Aleksandra Lisowska, Roksolana, bóstwo Lechistanu z perska zwane Hurrem. 

Pomimo pewnych starań o których wiadomo, Hurrem nie była w stanie zapewnić sukcesji synowi Bajezidowi, którego faworyzowała. Zmarła 15 kwietnia 1558 roku, a niedługo potem Bajezid podniósł w porywie bezmyślnego gniewu bunt przeciw ojcu, lecz został pokonany i w czerwcu 1562 roku zgładzony razem z pięcioma swoimi własnymi synami, zgodnie z ówczesnymi prawami Imperium. Dlatego po śmierci Sulejmana, która nastąpiła w nocy z 5 na 6 września 1566 roku, na tron wstąpił najmniej zdolny politycznie jedyny żyjący syn Roksolany Selim II zwany Opojem, który odziedziczył po matce słowiańskie złote włosy, ale nie talenty polityczne. Był pijakiem i narkomanem uzależnionym od opium, a za jego rządów imperium pogrążyło się w kryzysie. 

Jak napisał w swym dziele Samuel Twardowski: 

Używszy do tego Karaimki starej,

Przez kryjome podrzuty i gorące czary

Taki Solimanowi puściła jad w kości,

Że starzec w poduszczonej oświeżał miłości. 

Sulejman Wspaniały był prawdziwie utalentowanym poetą (i w "wolnych chwilach" złotnikiem). Uważa się, że może być twórcą około trzech tysięcy wierszy! Sułtan w poezji używał przydomka Muhibbi, co znaczy "zakochany" lub "kochający". Pozostała po nim niewielka liczba manuskryptów, gdyż większość z nich była od razu kopiowana przez jego licznych skrybów. Starannie kaligrafowaną poezję sułtana bogato dekorowano licznymi miniaturami. Sułtan tworzył również w języku perskim, a nawet arabskim.  

******************************************

Polecamy także czytanie artykułów o tureckich sufich, poetach i pisarzach oraz uczonych tamtejszej epoki!  

******************************************